Τα 5 κορυφαία βιβλία με την μεγαλύτερη επιρροή [αναδημοσίευση], σε συνδυασμό με βοηθητικές παραπομπές και σχόλια από το blog
Στην ιστορία της ανθρωπότητας, τις εποχές που οι άνθρωποι προσπαθούσαν να κατανοήσουν διάφορα, γράφτηκαν κάποια βιβλία που αναμφισβήτητα προξένησαν μεγάλη εντύπωση, τεράστιες συζητήσεις και υπερβολικές αντιδράσεις. Είναι τα βιβλία με την μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία, και ιδού η λίστα με τα 5 κορυφαία.
1) Charles Darwin – Η Καταγωγή των Ειδών
Στην πρώτη θέση, Η Καταγωγή των Ειδών (On the Origin of Species), είναι έργο του Άγγλου επιστήμονα, Κάρολου Δαρβίνου, που εκδόθηκε στις 24 Νοεμβρίου 1859. Είναι επιστημονικό σύγγραμμα που θεωρείται ότι έθεσε τις βάσεις της εξελικτικής βιολογίας, παρουσιάζοντας μία σειρά από στοιχεία και αποδείξεις ως συμπέρασμα παρατηρήσεων, πειραμάτων και επιστημονικών συζητήσεων. Πιο συγκεκριμένα «Η Καταγωγή των Ειδών» εμπεριέχει δύο βασικές θέσεις: α) ότι όλα τα είδη προήλθαν, μέσω τροποποιήσεων, από κοινά προγονικά είδη και β) ότι οι τροποποιήσεις αυτές οφείλονται στη φυσική επιλογή που δρα πάνω στις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των ατόμων ενός είδους. Εκείνη την εποχή, οι θεωρίες «περί Εξέλιξης» υπονοούσαν δημιουργία χωρίς θεϊκή παρέμβαση, και ο Δαρβίνος απέφυγε τη χρήση των λέξεων «εξέλιξη» και «εξελίσσομαι». Το βιβλίο έκανε μόνο έναν σύντομο υπαινιγμό στην ιδέα ότι και ο άνθρωπος μπορούσε να εξελιχθεί με τον ίδιο τρόπο όπως και οι άλλοι οργανισμοί. Το έργο, παρά τις αρχικές αντιδράσεις, ιδιαίτερα από κύκλους της Εκκλησίας της Αγγλίας προσέλκυσε το γενικό ενδιαφέρον της κοινής γνώμης εκείνης της εποχής καθώς είχε γραφτεί σε ύφος που να γίνεται κατανοητό στον απλό αναγνώστη.
Ο Δαρβίνος και το βιβλίο του «Η Καταγωγή των Ειδών» (On the Origin of Species) του 1859 χαρακτηρίστηκε το βιβλίο που έχει επηρεάσει τον ακαδημαϊκό κόσμο περισσότερο από κάθε άλλο.
ΣΧΟΛΙΟ ΤΟΥ BLOG ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΕΧΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Όταν μιλάμε για το Δαρβίνο, οφείλουμε να έχουμε κατά νου πως με το έργο του έδωσε το
ΔΑΡΒΙΝΟΣ
τελειωτικό, θανατηφόρο πλήγμα στην αξίωση της Εκκλησίας να παρεμβαίνει στα Επιστημονικά πράγματα, μέσω του «Δόγματος της διπλής Αλήθειας» [για το συγκεκριμένο υπάρχουν πολλές κατατοπιστικές αναρτήσεις στο blog ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΕΧΝΕΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ].Επίσης, αν και επιστημονικά δήλωνε αγνωστικιστής, ως προς τη γνώμη του για τη θρησκεία, την έδωσε και έμπρακτα μην μπαίνοντας στην Εκκλησία κατά τη διάρκεια της κηδείας της κόρης του. Βέβαια, αξίζει να επισημάνουμε εμφατικά πως ο όρος «Φονταμενταλισμός» έχει χριστιανική καταγωγή από ακραίους κι επιθετικούς (θεωρία & πράξη) Προτεστάντες, με τρεις δηλωμένους εχθρούς: α) Ισότητα των φύλων (κι απαγόρευση εκτρώσεων), β) τον Κομμουνισμό και γ) την απαγόρευση διδασκαλίας της θεωρίας του Δαρβίνου!. Όταν αργότερα, τα συντριπτικά ευρήματα κατέστησαν τις θέσεις του Δαρβίνου μη αμφισβητίσημες,η Εκκλησία στην προσπάθειά της να στρογγυλέψει τις αιχμές της θεωρίας του & να την εγκολπώσει όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα, εκπόνησε τη θεωρία του «Ευφυούς σχεδιασμού»! Δηλαδή, υπάρχει μεν εξέλιξη των ειδών, αλλά οφείλεται στο ότι ο Θεός την είχε σχεδιάσει εξαρχής να γίνει. Τέλος, ας είμαστε υποψιασμένοι, γιατί η Εκκλησία (κυρίως Προτεσταντικοί κ’ δευτερευόντως Καθολικοί κύκλοι) χρηματοδοτεί πλουσιοπάροχα το πείραμα του Cern (βλέπε αναρτήσεις στο blog: (ΜΙΑ ΓΝΩΜΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ ΤΟΥ CERN και το ενδιαφέρον της Εκκλησίας από Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ) Ο λόγος είναι πως αν «αποδειχτεί» τι συνέβη τα χιλιοστά των χιλιοστών του δευτερολέπτου μετά τη δημιουργία του σύμπαντος, συνεπαγωγικά καταλήγουμε πως υπήρχε δημιουργία του σύμπαντος και με αυτήν την έννοια ξανανοίγει από την πίσω πόρτα και μάλιστα ενισχυμένο το Δόγμα και η θεϊκή παρέμβαση στη δημιουργία του κόσμου. 2) Karl Marx & Friedrich Engels – Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο Στην δεύτερη θέση Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος που αποτελεί ένα από τα πλέον διαδεδομένα κείμενα της σοσιαλιστικής- κομμουνιστικής φιλολογίας και μπορεί να χαρακτηριστεί πλέον ένα κλασικό πολιτικό κείμενο. Γράφτηκε από τον Κάρλ Μάρξ και τον Φρίντριχ Ένγκελς, από τα τέλη του 1874 μέχρι τις αρχές του 1848. Θεωρείται από τους ιδεολογικούς συνοδοιπόρους του ως ένα θεωρητικό κείμενο για την Καπιταλιστική και την Σοσιαλιστική κοινωνία, αλλά ταυτόχρονα και οδηγός για δράση, οδηγός για την προλεταριακή επανάσταση που θα ανατρέψει την κυριαρχία της Αστικής τάξης και θα εγκαθιδρύσει μιαν αταξική κοινωνία.
ΣΧΟΛΙΟ ΤΟΥ BLOG ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΕΧΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Όταν μιλάμε για τον Κ. Μαρξ, οφείλουμε να έχουμε κατά νου πως Φιλοσοφικά είναι ο «πατέρας» του Διαλεκτικού Υλισμού. Αποτελεί ίσως την μεγαλύτερη προσωπικότητα των Νέων Χρόνων που και μόνο η αναφορά του ονόματός του προκαλεί φόρτιση, είτε αρνητική, είτε θετική. Στο σύνολο του έργου του, βασίστηκε το μεγαλύτερο κοινωνικό πείραμα του 20ου αιώνα, καθώς αναγνωρίζεται ως Θεμελιωτής της Κομμουνιστικής ιδεολογίας.
Στο blog υπάρχει θέμα με αναφορά στην Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση σε συνδυασμό με τα συμπεράσματα του Μαρξ από το έργο του «Η 18η Μρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη». Τα βιβλία ψηφίστηκαν στην διαδικτυακή ψηφοφορία που διοργανώθηκε στη Βρετανία με αφορμή την Ακαδημαϊκή Εβδομάδα Βιβλίου. 3) William Shakespeare – Τα Άπαντα
Εδώ δεν μας τα λένε καλά οι κ.κ. της Βρετανικής Ακαδημίας. Ενώ μιλούν για βιβλία, στον δικό τους, τον Σαίξπηρ, έβαλαν «Τα άπαντα», σαν να λένε ότι δεν μπόρεσαν να βρουν ένα και μόνο ένα βιβλίο του, που να άσκησε παγκόσμια επιρροή. Εν πάση περιπτώσει ο αγαπημένος Γουϊλιαμ βρέθηκε στην Τρίτη θέση με το σύνολο του έργου του. Ποιητής και θεατρικός συγγραφέας θεωρείται ευρέως ως ο σημαντικότερος συγγραφέας που έγραψε στην αγγλική γλώσσα και ένας από τους σημαντικότερους δραματουργούς παγκοσμίως. Συχνά αποκαλείται εθνικός ποιητής της Αγγλίας ενώ τα σωζόμενα έργα του, συμπεριλαμβανομένων και ορισμένων συνεργασιών, αποτελούνται από περίπου 38 θεατρικά έργα, 154 σονέτες, δύο μεγάλα αφηγηματικά ποιήματα και πολλά άλλα ποιήματα. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου. Τα έργα του διαπνέονται από μία βαθειά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και παραμένουν επίκαιρα. Η επίδρασή του, ειδικότερα στην Αγγλική λογοτεχνία, θεωρείται τεράστια.
ΣΧΟΛΙΟ ΤΟΥ BLOG ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΕΧΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Περισσότερες πληροφορίες για τον Σαίξπηρ
α) Κατηγορία: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας:
α-1) Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ: ΜΠΑΡΟΚ, ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ, ΚΟΜΜΕΝΤΙΑ ΝΤΕ ΛΑ ΑΡΤΕ (μέσα 16ου-αρχές 18ου)
β) Κατηγορία με εργασίες/άρθρα/αφηγήματα του Δ. Κωνσταντίνου:
β-1) Ο. ΣΑΙΞΠΗΡ- Ο ΠΟΛΥΔΙΑΣΤΑΤΟΣ (μια προσπάθεια προσέγγισης από Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ)
β-2) Ο. Σαίξπηρ-Καλντερόν: H ζωή είναι όνειρο-Άμλετ-Βασιλιάς Ληρ-ΑΝΆΛΥΣΗ από Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
4) Πλάτωνας – Πολιτεία Στην 4η θέση Η Πολιτεία (ή Περί δικαίου), που είναι ένα από τα γνωστότερα έργα του Πλάτωνα, και γράφτηκε περίπου το 380 π.Χ, ολοκληρώθηκε γύρω στα 374 π.Χ. κι έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή τόσο στη φιλοσοφία όσο και στην Πολιτική θεωρητική. Στην Πολιτεία, ο Σωκράτης και άλλοι εξέχοντες Αθηναίοι και ξένοι συζητούν τη σημασία της δικαιοσύνης και εξετάζουν κατά πόσο είναι πιο ευτυχισμένος ένας δίκαιος άνθρωπος από έναν άδικο, κατασκευάζοντας μια φανταστική πολιτεία, την Καλλίπολη, με φιλόσοφους-βασιλείς. Επίσης, συζητείται η φύση του φιλόσοφου, ή «Περί Ιδεών» θεωρία του Πλάτωνα, η διαμάχη ανάμεσα στη φιλοσοφία και την ποίηση και η αθανασία της ψυχής. Το 380 π.Χ όλα αυτά……
ΣΧΟΛΙΟ ΤΟΥ BLOG ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΕΧΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Περισσότερες πληροφορίες για τον Πλάτωνα
α) Κατηγορία: Φιλοσοφία:
α-1) ΕΥΡΩΠΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΟΥ «ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ» ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ, ΤΟΥ «ΠΟΛΙΤΗ» ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ κ ΤΟΥ «ΠΟΛΙΤΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ»ΤΩΝ ΣΤΩΙΚΩΝ κ ΠΙΘΑΝΕΣ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ απο Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
α-2) ΕΥΡΩΠΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΠΛΑΤΩΝΑΣ-Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ-ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
5) Immanuel Kant – Κριτική του Καθαρού Λόγου Πέμπτο το βιβλίο του Ιμμάνουελ Καντ, που θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές και φιλοσόφους όλων των εποχών. Τον χαρακτηρίζει η αυτόνομη σκέψη, απαλλαγμένη από τις υπαγορεύσεις και της προκαταλήψεις της έξωθεν πολιτικής εξουσίας. Το έργο του Καντ επέχει θέση συνδετικού κρίκου μεταξύ του Ορθολογισμού και του Εμπειρισμού, φιλοσοφικών ρευμάτων-παραδόσεων του 18ου αιώνα. Είχε, επιπροσθέτως, αποφασιστική επίδραση στο κίνημα του Ρομαντισμού και στη φιλοσοφία του Γερμανικού Ιδεαλισμού του 19ου αιώνα. Το έργο του αποτέλεσε επίσης σημείο εκκίνησης για πολλούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα.
ΣΧΟΛΙΟ ΤΟΥ BLOG ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΕΧΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Περισσότερες πληροφορίες για τον Καντ
α) Κατηγορία: Φιλοσοφία:
α-1) ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΧΕΓΚΕΛ κ’ ΚΑΝΤ: ΣΥΓΚΛΙΣΕΙΣ κ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ 2 ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΠΕΡΙ ΗΘΙΚΗΣ κ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ από Δ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
α-2) ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ: ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ: Η ΚΟΡΥΦΩΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ κ Ο ΥΠΕΡΒΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ
Η λίστα των 20 κορυφαίων ακαδημαϊκών βιβλίων καταρτίστηκε με τη συνεργασία εμπειρογνωμόνων, ακαδημαϊκών, βιβλιοπωλών, βιβλιοθηκονόμων και εκδοτών, με αφορμή την Εβδομάδα Ακαδημαϊκού Βιβλίου στη Βρετανία και το κοινό κλήθηκε να ψηφίσει το βιβλίο με την μεγαλύτερη επιρροή.
ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ: Η ΚΟΡΥΦΩΣΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΝ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ κ Ο ΥΠΕΡΒΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ
ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ: κατά πολλούς, ο άντρας που οδήγησε τη Φιλοσοφική σκέψη του Διαφωτισμού στην κορύφωσή της.
Η καντιανή φιλοσοφία έχει αναγνωριστεί ως το αποκορύφωμα της σκέψης του Διαφωτισμού, καθώς το έργο του φιλοσόφου έχει θεωρηθεί από μόνο του σχεδόν αυτόνομος φιλοσοφικός κλάδος.
Επιδίωξη του Καντ αποτέλεσε η προσπάθεια σύνθεσης και ενιαίας συγκρότησης των θετικών στοιχείων από διαμετρικά αντίθετες φιλοσοφικές θεωρίες.
Συνάμα, ο Καντ θεωρείται πως βρίσκεται στο μεταίχμιο της μετάβασης στη φιλοσοφία του 19ου αιώνα, μιας και τα φιλοσοφικά ρεύματα της συγκεκριμένης εποχής συνδιαλέγονται με τον Καντ και τις ερμηνείες της σκέψης του.
ΚΑΝΤ: ΜΕΤΑΞΥ ΛΑΜΠΝΙΤΣ & ΧΙΟΥΜ
Βασική επιδίωξη του Καντ αποτέλεσε η προσπάθεια μεταφυσικής θεμελίωσης της αντικειμενικής γνώσης του εμπειρικού κόσμου, εν προκειμένω του νευτώνειου σύμπαντος.
Για την επίτευξη του στόχου επιχείρησε τη σύνθεση του εμπειρισμού του Χιούμ με το ρασιοναλισμό του Λάιμπνιτς, υπό την προϋπόθεση της αποβολής των αρνητικών πτυχών των δύο φιλοσοφικών θεωρήσεων.
Για τον Καντ «η εμπειρία χωρίς λόγο είναι τυφλή και ο λόγος χωρίς εμπειρία είναι μορφή χωρίς περιεχόμενο».
Θεμελιώδης προβληματισμός του Καντ αποτέλεσε η ύπαρξη της δυνατότητας και ο βαθμός αυτής που δύναται να προσφέρει αντικειμενική γνώση του κόσμου.
Για τον Λάιμπνιτς, είναι δυνατή η αντικειμενική γνώση του κόσμου ανεξάρτητα από την οπτική γωνία του κάθε παρατηρητή, αλλά ο πραγματικός κόσμος απέχει απ’ αυτόν που βλέπουμε γύρω μας.
Για τον Χιουμ, ο μοναδικός πραγματικός κόσμος είναι αυτός που αντιλαμβανόμαστε μέσω των αισθήσεων, πάραυτα δεν μπορούμε να κατακτήσουμε την αντικειμενική γνώση του.
Ο Καντ, επιδιώκοντας να γεφυρώσει το χάσμαεπιβεβαίωσε την ύπαρξη του κόσμου που αντιλαμβανόμαστε και συνιστά αντικείμενο της επιστήμης, δίχως να είναι προϊόν ενός αφηρημένου και απρόσιτου κόσμου.
Η ουσία [δεν βρίσκεται στις άυλες & αδιαίρετες μονάδες του Λάιμπνιτς] εμπεριέχεται στα τοποθετημένα στο χρόνο και το χώρο αντικείμενα που μελετά ο Νεύτωνας.
Γι’ αυτό το λόγο επιδιώκει οι αποδείξεις του να είναι συμβατές με τους νευτώνειους νόμους περί παρατηρήσιμων φυσικών αντικειμένων.
Η πεποίθηση του αγγλικού εμπειρισμού για την προέλευση κάθε γνώσης από την εμπειρία, στην πραγματικότητα είχε υποσκάψει τη δυνατότητα κατάκτησης της αντικειμενικής γνώσης.
Ωστόσο, για τον Καντ η εμπειρία δεν είναι αρκετή από μόνη της για την κατάκτηση της γνώσης.
Δηλαδή, η εμπειρία μπορεί να μας εξηγήσει τι υπάρχει, αλλά αδυνατεί να απαντήσει στο γιατί υπάρχει αυτό που υπάρχει, όπως και γιατί υπάρχει με συγκεκριμένο τρόπο και όχι διαφορετικά. Η αδυναμία της προέρχεται από την έλλειψη της έννοιας της αναγκαιότητας. Μπορεί η γνώση να αρχίζει χρονικά από την εμπειρία αλλά δεν εκπορεύεται από αυτήν.
Αντίθετα, ο ρασιοναλισμός, έχοντας ως αφετηρία την υπόθεση ότι στην επαφή μας με τα αισθητηριακά δεδομένα είναι αναπόφευκτη η χρήση θεμελιωδών αρχών, επεξεργάστηκε θεμελιώδεις νοητικές αρχές μέχρι του βαθμού αφαίρεσης που υπερβαίνουν κάθε δυνατή εμπειρία και περιπλέκουν τη μεταφυσική σε ατέρμονες διενέξεις.
Ο Καντ προσπαθώντας να θεμελιώσει μεταφυσικά τη νευτώνεια μηχανική, επιχείρησε αφενός να αναιρέσει το σκεπτικισμό του Χιουμ και, αφετέρου να οριοθετήσει τη γνώση στα αντικείμενα κάθε δυνατής εμπειρίας απέναντι στην δυσπιστία του Λάιμπνιτς («οι θεμελιώδεις αρχές του καθαρού νου έχουν μόνο εμπειρική και ποτέ υπερβατ[ολογ]ική χρήση και ότι είναι αδύνατον, πέρα από το πεδίο δυνατής εμπειρίας δεν μπορούν να υπάρχουν συνθετικές a priori αρχές»)
Κατά των θέσεων του Χιουμ, βασικό στόχο του Καντ αποτέλεσαν οι απόψεις του περί αιτιότητας, καθώς συνδέονται άμεσα με τη δυνατότητα αντικειμενικής γνώσης του κόσμου.
Ενώ αντικρούοντας τον Λάιμπνιτς, εκφράζει την πεποίθηση πως ο καθαρός λόγος αδυνατεί να δώσει περιεχόμενο στη γνώση δίχως την προσφυγή στην εμπειρία.
Η θεωρία του Καντ, γνωστή ως υπερβατολογικός ιδεαλισμός, αποτελεί είδος εμπειρικού ρεαλισμού, εφόσον αποδέχεται την πραγματική ύπαρξη των εμπειρικών αντικειμένων.
Σε αντίθεση με τους προηγούμενους φιλόσοφους που εκλάμβαναν τη φύση ως πρωταρχική αναζητώντας τις γνωστικές δυνάμεις ώστε να την κατανοήσουν, ο Καντ εκλαμβάνει ως πρωταρχικές τις δυνάμεις ώστε να συλλάβει τα a priori όρια της φύσης. Ωστόσο, δεν καταπιάνεται με τα αντικείμενα αλλά «με τον τρόπο της γνώσης των αντικειμένων στο βαθμό που είναι πιθανός αυτός ο τρόπος της γνώσης τους a priori. Το ερώτημα για τον Καντ δεν είναι η προέλευση της εμπειρίας αλλά τι υπάρχει σ’ αυτή. Γι’ αυτό και η ίδια η γνωστική ικανότητα γίνεται αντικείμενο της κριτικής έρευνας, χωρίς να υιοθετεί μια ψυχολογική ενδοσκοπική μέθοδο όπως οι Άγγλοι εμπειριστές».
Η έλλειψη αντικειμένων τα οποία δύναται να καταστούν αντιληπτά από τις ανθρώπινες γνωστικές δυνάμεις, συνεπάγεται τηνέλλειψη νοήματος σε κάθε σχετική πρόταση για αυτά.
Προτάσεις δίχως νόημα, αποτελούν όσες αναφέρονται στο Θεό, την αθανασία της ψυχής κ..λ.π.
Ο Καντ προχωρά στη διάκριση μεταξύ φαινομένου και πράγματος καθαυτού, υποστηρίζοντας τη δυνατότητα γνώσης μόνο του φαινομένου, αλλά παράλληλα θεωρεί πως μπορούμε να σκεφτόμαστε ότι δεν ενέχει λογικές αντιφάσεις ανεξάρτητα από το αν γνωρίζουμε την ύπαρξή του.
Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΜΑΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Για τον Ντεκάρτ η λειτουργία της βούλησης έγκειται στο να θέτει σε λειτουργία το λόγο, ο οποίος είναι αδρανής και ο ρόλος του διαπιστωτικός. Ωστόσο, επειδή η βούληση είναι παρορμητική ενέργεια προβαίνει συχνά σε διαπιστώσεις πριν αποφανθεί ο λόγος, οπότε έχουμε να κάνουμε με σφάλμα που επισημαίνει ο λόγος. Κατά συνέπεια, για τον Ντεκάρτ ο ρόλος της βούλησης είναι επικουρικός και συρρικνωμένος.
Ο Καντ αναβαθμίζει το ρόλο της βούλησης, καθώς την ανάγει σε κεντρικό στοιχείο της ηθικής του θεωρίας και της προσομοίωσης με το Θεό.
Επίσης, ο Καντ προβαίνει σε διάκριση μεταξύ εμπειρικής και καθαρής βούλησης.
Η εμπειρική βούλησηκαθορίζεται από κάποιον εξωγενή προς αυτήν παράγοντα (θέλω να πιω κρασί)
Αντίθετα, η καθαρή βούληση αναλαμβάνει την ικανοποίηση των δικών της στόχων (θέλω να είμαι φιλάνθρωπος), δίχως να επηρεάζεται από εξωτερικές προς αυτήν σκοπιμότητες.
Για τον Καντ προϋπόθεση της ηθικής συμπεριφοράς αποτελεί η ελευθερία, και γι’ αυτό ο λόγος αδυνατεί να καταστεί κριτήριο ηθικότητας [ηθικής συμπεριφοράς], καθότι δεν λειτουργεί ελεύθερα στη διαδικασία παραγωγής της γνώσης.
Για τον Καντ, η καθαρή βούληση αποτελεί τον πρακτικό λόγο, ο οποίος διαφέρει και από το θεωρητικό λόγο και από την εμπειρική βούληση.
Χαρακτηριστικό του πρακτικού λόγου είναι η επιλογή όποιας αρχής θέλουμε υπό την προϋπόθεση πως θα την ακολουθούμε με συνέπεια «πράττε έτσι, ώστε η ρυθμιστική αρχή της βούλησής σου να μπορεί, συγχρόνως, να καταστεί καθολικός νόμος».
Για τον Καντ το ύψιστο αγαθό περικλείει [εμπεριέχει] τόσο την αρετή όσο και την ευτυχία.
Προϋπόθεση της κατάκτησης της ευτυχίας αποτελεί η ικανοποίηση των ανθρώπινων επιθυμιών, κάτι όμως που θεωρεί αδύνατο καθώς ο άνθρωπος δεν είναι δημιουργός του κόσμου ώστε να έχει τη δυνατότητα διευθέτησης των πραγμάτων κατά τρόπο που να προκύπτει αντιστοιχία μεταξύ βούλησης και πραγματικότητας.
Συνεπώς κρίνεται απαραίτητη η ύπαρξη του Θεού, ως αίτημα του πρακτικού λόγου.
Από αυτήν την άποψη, η εκτέλεση μιας ηθικής πράξης με κριτήρια ωφέλειας ή αισθήματος ικανοποίησης δε συνάδει με την καντιανή αντίληψη της ηθικότητας.
Η ηθική πράξη οφείλει να συνοδεύεται από την αντίστοιχη συνείδηση του πράττοντα αναφορικά με την επιτέλεση του χρέους που αναλογεί στην πράξη, δίχως την αναφορά σε μια ενδεχόμενη ικανοποίηση που δύναται να συνυπάρχει.
Αντίθετα, η εμφάνιση κάποιου αρνητικού συναισθήματος όπως η δυσαρέσκεια, κατά την εκτέλεση της ηθικής πράξης, αποτελεί εχέγγυο ευθυκρισίας.
Όπως γίνεται αντιληπτό, για τον Καντ υπάρχει κάθετος διαχωρισμός ανάμεσα στην χρέος και κάθε ψυχοσωματική ευαρέσκεια, προϊόν επιρροής του προτεσταντικού ευσεβισμού.
Ο καθαρμός της ηθικής σκέψηςαπό τις φυσικές έξεις και τον διαχωρισμό του ηθικά ορθού από την έννοια της ωφέλειας, έχει ως αποτέλεσμα την ανάδειξη του «καθαρού τύπου της ηθικότητας», όπως αυτή ορίζεται ως προϊόν μόνο της λογικής συνείδησης και αφορά κάθε εξορισμού έλλογο ον.
Έτσι, η ωφελιμιστική ηθική ορίζεται ως ετερόνομη μιας και «κατανοεί τη συνείδηση ως υποταγμένη στη φυσική αιτιοκρατία». Αντίθετα, η «δεοντοκρατική προσέγγιση εξασφαλίζει την αυτονομία της ηθικής συνείδησης», καθώς εκπορεύεται από την εσωτερική της αυτογνωσία.
Επιπλέον, ο άκρατος ωφελιμισμός δύναται να καταλύσει κάθε έννοια ηθικότητας, καθώς το ευμετάβλητο της ωφέλειας σε συνδυασμό με τον χρόνο τέλεσης κάποιας πράξης είναι πιθανό να δικαιολογήσει κάποια πράξη ανάλογα με τις περιστάσεις. Εδώ ελλοχεύει και ο κίνδυνος δικαιολόγησης ακόμα και εγκλημάτων στην περίπτωση που εξάγεται κάποιου είδους όφελος απ’ αυτά.
Για τον Καντ, η χρησιμοθηρία παράγει αδικία αντί δίκαιο, όπως αποδεικνύει μια ιστορική αναδρομή. Η επαγωγική εξαγωγή ηθικών κανόνων, δηλαδή η μελέτη των κανονικοτήτων των ανθρώπινων εμεπειρικών πράξεων, δικαιολογεί την ανηθικότητα (π.χ. έτσι είναι το σωστό αφού «έτσι κάνουν όλοι».
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ
ΠΗΓΕΣ
1. Μολυβάς Γ, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τα Β, σ. 33, Εκδ ΕΑΠ, Πάτρα 2000
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ: η σύζευξη με την Επιστήμη/ Πολιτική Φιλοσοφία/ Ηθική Φιλοσοφία/Ιντερμινισμός-Ντετερμινισμος
ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ: «Άψογη χρήση της λογικής διαδικασίας για οποιοδήποτε περιεχόμενο σκέψης».
«Αφού δεν μπορούμε να γνωρίσουμε την ουσία του λόγου, μπορούμε να παρατηρούμε τη λειτουργία του»
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ
ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ
Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ, Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Ο ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ.
Στον Μεσαίωνα οι αισθήσειςεξισώνονται με τη φθορά και την αμαρτία. Η συγκεκριμένη αντίληψη αμφισβητείται κατά την Αναγέννηση, ενώ κατά το Διαφωτισμό αποκαθίστανται οι αισθήσεις, από τη μια Επιστημονικά και από την άλλη κοινωνικοπολιτικά.
Ο Άνθρωπος γίνεται κυρίαρχος στη φύση, την οποία διαμορφώνει, μέσω της γνώσης που παρέχει η μαθηματική φυσική Επιστήμη.
Η αλματώδης πρόοδος της Επιστήμης του 17ου αι. έχει καταβολές στην εγκατάλειψη της αριστοτελικής τελεολογίας, της οποίας οι ποιοτικές διαφορές δε δύναται να αναχθούν σε απλούστερα στοιχεία, με την έρευνα να επικεντρώνεται σε ποσοτικά μετρήσιμες ιδιότητες.
Η συγκεκριμένη μεταστροφή αποφέρει μηχανιστικές αντιλήψεις όπως του Χομπς και του Λαμετρί, ενώ τεράστια υπήρξε και η συμβολή του Γαλιλαίου.
Η Επιστημονική Επανάσταση είχε ακόμα μεγαλύτερες ιστορικές συνέπειες και από την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση.
Η σημασία της Επιστήμης εμπεριέχεται περισσότερο στη νέα λειτουργία τηςαπό το περιεχόμενό της, καθώς η έννοια της «ανάλυσης» αποτελεί το κλειδί κατανόησης του πνευματικού κόσμου του 18ου αι.
Ωστόσο, παραμένουν δυσδιάκριτα ακόμα τα όρια Επιστήμης & Φιλοσοφίας.
Αφενός, η Φιλοσοφία αποτελεί προϋπόθεση των άλλων επιστημών, αφετέρου οι Επιστήμες της Φύσης αποτελούν πρότυπο για τη φιλοσοφία.
Συνάμα, γίνεται προσπάθεια διεύρυνσης της επιστημονικής εποπτείας σε χώρους όπως: η Αισθητική, η Κοινωνική & Πολιτική Θεωρία.
Η σύζευξη Επιστήμης & Φιλοσοφίας ευνοεί τον Εμπειρισμό, κυρίως μέσω του Λοκ.
ΤΖΩΝ ΛΟΚ
Ως πρώτη αρχή του Εμπειρισμού αναφαίνεται η δυσπιστία στα μαθηματικά, καθώς η αλλαγή στην αντίληψη για την ύλη επιφέρει τον εμπλουτισμό της με ιδιότητες πέραν εκείνης της έκτασης.
Συνεπώς, τα μαθηματικά δεν μπορούν να περιγράψουν την πολυμορφία του κόσμου, μιας κι από τη φύση τους αποβάλλουν τις κυριότερες ιδιότητές του.
Στο μέτρο που για τον Εμπειρισμό, η γνώση προέρχεται από τις αισθήσεις, τότε τα μαθηματικά αποτελούν γενικεύσεις, σε μεγάλο βαθμό αφαίρεσης των εντυπώσεών μας. Δηλαδή, στην ουσία πρόκειται για ταυτολογίες.
Επιπλέον, ο κοσμικός χαρακτήρας της Φιλοσοφίας του Διαφωτισμού θέτει τη Γνώση στην υπηρεσία της βελτίωσης της ανθρώπινης ζωής.
Από τα τέλη του 17ου αι. ενδυναμώνεται μια αντι- ασκητική τάση που κορυφώνεται τον 18ο αι. Ο άνθρωπος δεν αποτελεί μόνο κυρίαρχο της Φύσης αλλά και μέρος της.
Στη συγκεκριμένη υποχώρηση του Ορθολογισμού έναντι του Εμπειρισμού συνέβαλε ο καρτεσιανός δυισμός ύλης – πνεύματος, με την έννοια ότι η πρώτη εμπεριέχει τις αιτίες κίνησής της και ο Θεός αποσύρεται από το προσκήνιο.
Βέβαια, η προηγούμενη θέση βοηθάει τη μελέτη φυσικών φαινομένων, αλλά ενέχει και κινδύνους για τη θεμελίωση της ηθικής και το σεβασμό κανόνων που διέπουν την κοινωνική συμβίωση.
Γι’ αυτόν το λόγο πολλοίδιανοητές χρειάστηκε να ενισχύσουν τον κοινωνικό ρόλο της θρησκείας.
ΘΡΗΣΚΕΙΑ & ΗΘΙΚΗ ΣΤΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ
Η ΗΘΙΚΗ ΣΤΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ
ΚΑΡΤΕΣΙΟΣ
Η έννοια του Θεού είναι πιο σημαντική για τη θεμελίωση της ηθικής απ’ ότι για την Επιστήμη. Ο ηθικός νόμοςδεν εμφανίζει το βαθμό βεβαιότητας και κανονικότητας του προτύπου του φυσικο-επιστημονικού νόμου και, επιπλέον είναι επιδεκτικός αμφισβητήσεων.
Κατά συνέπεια, η ανάγκη υπεβατολογικής στήριξης είναι μεγαλύτερη, κάτι που ο Θεός μπορεί να προσφέρει, μέσω σύγκλισης στο όνομά Του τού Όντος με το Δέον.
Μόνο η θεϊκή ύπαρξη δεσμεύει κανονιστικά, καθώς συνεπάγεται την ύπαρξη ανώτερης δικαιοδοτικής αρχής, από την οποία απορρέουν οι κανονιστικές δεσμεύσεις.
Τα μεγαλύτερα ζητήματα της ηθικής φιλοσοφίας προκύπτουν μετά την αυτονόμηση της ηθικής από τη Θεότητα.
Μέχρι τότε η συζήτηση περιορίζονταν στο αν η ηθική εκφράζει τη Θεία βούληση.
Έτσι, από τις χαρακτηριστικές συζητήσεις του Διαφωτισμού αφορούν την αυτονόμηση της ηθικής από το Δόγμα.
Η εμφανέστερη συνέπεια της οντολογικής ανατίμησης του αισθητού κόσμου είναι η θεοποίηση της φύσης.
Ωστόσο, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη μετάθεση κανονιστικών δεσμεύσεων στη φύση, με συνέπεια τα ερωτήματα που εγείρει η αναζήτηση του τι είναι «φυσικό».
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ & ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΣ: Η ΔΙΑΜΑΧΗ ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
Κεντρικό ζήτημα παραμένει η αντιπαράθεση μεταξύ Ελεύθερης Βούλησης & Ντετερμινισμού.
Προϋπόθεση του ηθικού καταλογισμού για μια πράξη αναφαίνεται η ελεύθερη βούληση, υπό την έννοια του μη προκαθορισμού από το Θεό. Το ζήτημα έρχεται πάντα σε αντιπαράθεση με κατηγορήματα που αποδίδουμε στο Θεό όπως Παντογνώστης. Καθώς υπάρχει πάντα το ερώτημα αν ο φορέας μιας πράξης θα μπορούσε να πράξει διαφορετικά.
Στην ουσία, επαναλαμβάνεται η συζήτηση του Μεσαίωνα σε πιο ρασιοναλιστική κατεύθυνση, λόγω Ντεκάρτ. Ο Θεός έχει αποτραβηχτεί από το προσκήνιο, καθώς ο Ντεκάρτ δίνει έμφαση στην ανθρώπινη νόηση μεταξύ άλλων ψυχικών εκδηλώσεων όπως η βούληση που κατέχει επικουρικό ρόλο.
Ο λόγος αποτελεί θεϊκό στοιχείο εντός του ανθρώπου που καθορίζει τη βούληση.
Βαθμιαία οι οπαδοί του Ντεκάρτ θα δώσουν το προβάδισμα ξανά στη βούληση, μόνο που σε διαφορά με τον Μεσαίωνα το υποκείμενό της θα είναι ο άνθρωπος αντί του Θεού.
Στον αντίποδα, οι ντετερμινιστές παραμένουν οπαδοί της βουλησιαρχίας ακόμα κι αν δεν έχει θεία προέλευση.
ΘΕΙΑ ΒΟΥΛΗΣΙΑΡΧΙΑ
Η περιβολή μιας ηθικής απόφανσης με το κύρος του νόμου συνδέεται με 2 θέσεις:
1. Σύνδεση του νόμου με την Ορθότητα μιας εξουσιαστικής επιταγής. Όπου η αναγωγή είναι στη Νόησηή Αγαθοσύνη του Θεού.
2. Σύνδεση νόμου με Θεία βούληση. Όπου η αναγωγή είναι στην Παντοδυναμίατου Θεού.
Ανάλογα με τον ενστερνισμό κάθε μιας από τις 2 θέσεις σχηματίζονται και 2 διαφορετικές επιχειρηματολογίες που συνδέονται με 2 μεγάλες παραδόσεις ηθικο –πολιτικής σκέψης.
Στην περίπτωση της βούλησης, ο Θεός είναι ο νομοθέτης και η αντιστοιχία του με τον κυρίαρχο της πολιτικής κοινωνίας πλήρης.
Η περίπτωση αφορά το «νομικό θετικισμό» σε θεολογικό και πολιτειακό επίπεδο. Πίσω από τη συγκεκριμένη άποψη υπάρχει η θεώρηση της υποκειμενικής πρόσληψης του καλού και του κακού, με τον κυρίαρχο να θέτει το τελικό κριτήριο, ελλείψει άλλου παράγοντα.
Αντίθετα, οι θεωρητικοί του φυσικού δικαίου, προσπαθούν να θεμελιώσουν τις αιώνιες αλήθειες που ισχύουν ακόμα και παρά τη βούληση του Θεού.
Ο λόγοςδίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να συλλάβει τις αιώνια ισχύουσες ηθικές διακρίσεις και να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του.
Ανάμεσα στους θεωρητικούς του Διαφωτισμού κοινός παρονομαστής για να καταστεί μια απόφανση νόμος αποτελεί η επικύρωση της θείας βούλησης.
Η ΒΑΣΙΚΗ ΔΙΕΝΕΞΗ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ (ΙΝΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΥ) & ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΥ
Στον Ντεκάρτ η πράξη του καλού συναρτάται από τη γνώση του. Ενώ η βούληση θεωρείται [καταχρηστικά] ελεύθερη επειδή καθορίζεται από το λόγο αντί για τα πάθη.
Όταν η νόηση συλλάβει μια σαφή ιδέα, η βούληση επιδοκιμάζει κι έτσι ουσιαστικά εξισώνονται.
Ωστόσο, η ελευθερία της βούλησηςδε σημαίνει αδιαφορία ως προς τις ορθές κρίσεις της Νόησης. Αντίθετα, η αδιαφορία της βούλησης σημαίνει ελάττωμά της.
Η βούληση μένει αδιάφορη λόγω των συγκεχυμένων ιδεών, από την ύπαρξη των αισθήσεων που συνιστούν πηγή πλάνης.
Η βούληση θεωρείται ευρύτερη του λόγου μόνο και μόνο για να εξηγήσει το σφάλμα και όχι επειδή η ελευθερία της θεωρείται προϋπόθεση, όπως στον Καντ.
Στον ντετερμινιστή Χομπςανατρέπεται η σχέση λόγου – βούλησης.
Κριτήριο ηθικής αποτελεί η βούληση που δεν είναι ελεύθερη. Ενώ ο λόγος θεωρείται συνώνυμος του
ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ
συλλογισμού.
Στον Καντ κριτήριο ηθικής αποτελεί η βούληση επειδή είναι ελεύθερη.
Ωστόσο, η βούληση δεν καθορίζεται από το λόγο αλλά κυριεύεται από το κυρίαρχο ορμέφυτο ή πάθος της δεδομένης στιγμής.
Για τον Χομπς, ο άνθρωπος είναι οι επιθυμίες του τις οποίες δεν ελέγχει. Η βούληση καθορίζεται από τα πάθη, τα οποία θεωρούνται εξωτερικά ως προς τον εαυτό συμβάντα.
Για τους ντετρμινιστές, το πρόβλημα της ηθικής τίθεται σε λάθος βάση, καθώς αφορά την ανθρώπινη πράξη και όχι τη βούληση. Προαπαιτούμενο της ηθικής είναι η ελευθερίαπριν την πράξη. Στην περίπτωση που οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι, η πράξη τους είναι αιτιακά καθορισμένη από τις επιταγές της βούλησης.
ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ
Η Αυτονομίασυνδέεται με την ηθική υπόσταση και καταλήγει ως αίτημα πολιτικής συμμετοχής και αυτοκυβέρνησης.
Από την άλλη, οι ντετερμινιστές τείνουν προς την ωφελιμιστική θεώρηση της ηθικής.
Τα πάθη νίκιονται με πάθη και όπου δεν υπάρχει φυσική τάση για κοινωνικά ωφέλιμο επεμβαίνει ο νομοθέτης.
Έτσι, η νομοθεσία δεν αποτελεί θεσμοθέτηση του φυσικού δικαίου αλλά μέσο- εργαλείο για την χειραγώγηση των παθών προς κοινωνικά ωφέλιμη κατεύθυνση.
Ο ωφελιμισμός εκφράζει το ιδεώδες του Διαφωτισμού στην αναμόρφωση του ποινικού συστήματος.
ΤΑ ΗΘΙΚΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ
Η ανατίμηση του βουλητικού στοιχείου προωθείται τόσο από τους Ντετερμινιστές όσο και από τους αντιπάλους, αν και για διαφορετικούς λόγους.
Οι φιλόσοφοι μιλούν πλέον για ηθικά συναισθήματα.
TOMAΣ ΧΟΜΠΣ
Ο Χομπς αναδεικνύει την αισθησιοκρατική αντίληψη στο πλαίσιο του ανταγωνισμού μεταξύ εγωιστικών ατόμων.
Αντίθετα, για τον ο Σέιφτσμπουρι η ηθική στηρίζεται στο συναίσθημααλλά μέσω της ατομικής ηθικής τελείωσης, χάρη στην καλλιέργεια και την ανάπτυξη των ατομικών δεξιοτήτων
Η σκωτική σχολή θεωρεί εμπειρικά εσφαλμένη τη σύνδεση του αγαθού με το ατομικό συμφέρον που επιχειρεί ο Χομπς.
Αν και η ηθική ριζώνει στο συναίσθημα, οι ηθικές κρίσεις δεν απορρέουν από το ατομικό όφελος. Απόδειξη αποτελούν συναισθήματα όπως η ηθική αγανάκτηση ή η λύπη για περιπτώσεις αλλότριες που δεν έχουν να κάνουν με το συμφέρον. Οι συγκεκριμένες ενστικτώδεις αντιδράσεις απαιτούν φυσικό προαπαιτούμενο για τη θεμελίωση της ηθικής, η οποία βαθμιαία ενδυναμώνεται από παράγοντες όπως: επανάληψη, το έθιμο, το κοινωνικό περιβάλλον.
Ο ωφελιμισμός επιχειρεί τη σύνδεση των ιδεών του Χομπς και της σκωτικής σχολής.
Για τον Μπένθαμ το αγαθό ορίζεται νατουραλιστικά, όπως στον Χομπς αλλά η ηθική αφορά τις σχέσεις με τους άλλους και αποβλέπει στο συλλογικό όφελος.
Η αρχή της ωφελιμότητας έχει κανονιστικό χαρακτήρα ως ύψιστο ηθικό κριτήριο.
Η αφαιρετική εικόνα του ιδεατού ή αμερόληπτου παρατηρητή, υπολογίζει τη γενική ωφελιμότητα από το άθροισμα των ατομικών ωφελιμοτήτων.
ΗΘΙΚΗ & ΥΛΙΣΜΟΣ
Για το υλιστικό ρεύμα ταπάντα απορρέουν από αλληλεπίδραση υλικών αιτιών. Ενώ τα παλιά είδωλα όπως η εκκλησία, γκρεμίζονται χάνοντας το λόγο ύπαρξης τους.
Ο υλισμός αποτελείτη ριζοσπαστική έκφραση της οντολογικής ανατίμησης της φύσης.
Ο αντιθεολογικός χαρακτήρας του υλισμού συνδέεται με τον κοινωνικό αγώνα κατά των δεινών που προκαλεί η ανίερη συμμαχία της εκκλησίας με τους εκάστοτε ισχυρούς. Ο κλήρος για να εδραιώσει τη θέση του επικαλούνταν άυλες εκδικητικές δυνάμεις που μόνο ο ίδιος μπορούσε να εξευμενίσει.
Ο σκληρός πυρήνας του υλισμού βρίσκεται στην ηθική αντί την φυσική επιστήμη. Έχει κανονιστικό χαρακτήρα και ωθεί τα επιχειρήματα στα άκρα μέσα από την υπέρμετρη απλούστευση.
ΠΗΓΕΣ
1. Μολυβάς Γ, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τα Β, σ. 33, Εκδ ΕΑΠ, Πάτρα 2000
Το έργο παρουσιάζει τις μέχρι τότε κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος τόσο σε φιλοσοφικό όσο και σε τεχνικό επίπεδο, προσδίδοντας στην προσπάθεια αυτή μια οικουμενική διάσταση.
Τα τρία σημεία που δίνουν το στίγμα του έργου:
Λογική υπερισχύει συναισθήματος
Γεγονός υπερισχύει υποθέσεων
Πρόοδος του πολιτισμού.
ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ: ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΟ – ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
Οι δύο κυριότερες φάσεις του μυθιστορήματος:
Τοελεγειακό μυθιστόρημα (οι ρίζες του στην Μανό Λεσκώ) με κύρια δείγματα την κορυφαία μυθιστορηματική τριλογία του ευρωπαϊκού αστικού μυθιστορήματος: Βέρθερος(Γκαίτε), Κλαρίσα Χάρλοου(Ρίτσαρντσον), Νέα Ελοΐζα (Ρουσσώ)
Σκοτεινή μυθιστορηματική γραφή που προβάλλει την ψυχολογική κατάσταση της ελευθεριότητας και την διαστροφή των ηρώων του Μαρκήσιου ντε Σαντ και των Επικίνδυνων σχέσεων του Λακλό.
Γοτθικό μυθιστόρημα τρόμου(Αγγλία):Νύχτα, καταιγίδες, ωκεανοί, ερημικές εκτάσεις.Προσέγγιση φύσης με ευαισθησία & προδιάθεση για τρόμο. Εξερευνά τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ψυχής.Συνέβαλε στηνεδραίωση του φανταστικού στοιχείου στη λογοτεχνία καιεπηρέασε του Άγγλους Ρομαντικούς.
Ντιντερό
Γκαίτε (Γερμανία)–Βέρθερος
Ντιντερό (Γαλλία)– Η μοναχή – Στον Ανιψιό του Ραμώ
Ρουσσώ (Ελβετία)–Νέα Ελοΐζα – Αιμίλιος
Στερν (Αγγλία)–Μοιρολάτρης Ιάκωβος
Ρίτσαρντσον (Αγγλία)–Κλαρίσσα Χάρλοου-Πάμελα
Χένρυ Φίλντιγκ (Αγγλία)-Σάμελα
Φάνυ Μπέρνεϋ (Αγγλία)-Εβελίνα
Όλιβερ Γκόλντσμιθ (Ιρλανδία)-Ο ιερέας του Γουέηκφηλντ
Τζ. Ώστιν (Αγγλία)-Υπερηφάνεια και προκατάληψη
Έμιν (Ρωσία) –Επιστολές Ερνέστου και Χυσαυγής
Ρίινφις Φάιτ (Κάτω Χώρες)-Ιουλία
Γιόζεφ Κάρμαν (Ουγγαρία) –Η κληρονομιά της Φανής
ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ:
ΑΣΤΙΚΟ ΔΡΑΜΑ
Σενταίν- Φιλόσοφος εν αγνοία του
Λέσιγκ-Αιμιλία Γκαλότι- Η Δεσποινίς Σάρα Σάμσον– ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΣ-ΕΘΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Σίλλερ (Γερμανία) Εμπνευστής της μεγάλης πολιτικής & ιστορικής τραγωδίας, που απεικονίζεται συμβολικά η ανθρώπινη.- ΚΛΑΣΙΚ
Μπερνς (Αγγλία)
Μπλέηκ (Αγγλία)
Μελκιόρε Τσεζαρότι (Ιταλία)- Μεταγλώτισση Όσσιαν/ απελευθερώνει τον ποιητικό λόγο καιανανεώνει τη λυρική έκφραση.
Γαβριήλ Ντεζάρβιν (Ρωσία) Λυρική- ανανέωση
Αδάμ Γιέρζυ Τσαρτορίσκι (Πολωνία)- Πολωνός βάρδος
TOΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΥ ΑΝΑΠΤΥΧΘΗΚΕ Ο ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ 18ος αι.
• Υποχώρηση παλιών ναυτικών δυνάμεων και ανάδειξη Αγγλίας και Γαλλίας
• Μεταβολή εσωτερικών ευρωπαϊκών ισοροπιών και ανάπτυξη δυνάμεων Πρωσίας και Ρωσίας
• Έντονη οικονομική δραστηριότητα (γεωργία, εμπόριο, βιομηχανία) και δημογραφική έκρηξη χωρών Δυτικής Ευρώπης και ιδιαίτερα Γαλλίας.
• Άνοδος αστικής τάξης και διεκδίκηση εξουσίας – κινητοποίηση αγοτών για εξάλειψη φεουδαρχικών καταλοίπων
• Εκμετάλλευση τεράστιων ακαλλιέργητων εκτάσεων και αποικιών. Εξαίρεση αποτελεί η Γαλλία κάτι που θα συμβάλει στην επερχόμενη Γαλλική Επανάσταση.
Διαφωτισμός: απόπειρα ορισμού.
Ο ορθολογισμός του Καρτέσιου εξακολουθεί να κυριαρχεί και εκτός από την ανάδειξη νέων εδαφών από το ανθρώπινο πνεύμα και την ανάδειξη του κριτικού πνεύματος, ο καρτεσιανισμός καλείται να επανεξετάσει πολιτικές, ηθικές και θρησκευτικές αρχές
Την πρώτη περίοδο μεταξύ 1680 έως 1750, η λογοτεχνία δεν έχει ακόμα αποσαφηνίσει τη θέση της στο σύνολο των γραμμάτων και ορίζεται από το γενικό τίτλο «καλά γράμματα».
Ο 18ος αιώνας είναι αυτός της φιλοσοφίας, η εποχή κατά την οποία θριαμβεύει η λογική και η κριτική σκέψη, αποτέλεσμα ανακατατάξεων εντός του ευρωπαϊκού χώρου. Κοινωνικές ανισότητες, δημογραφική πίεση, ανεργία, οι απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης και οι οικονομικές κρίσεις σε πολλές χώρες, δημιουργούν κλίμα δυσαρέσκειας σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Οι Ευρωπαίοι εκτός από αλλαγή των συνθηκών ζωής τους, ζητούν από πολιτικούς στοχαστές και φιλόσοφους ένα νέο τρόπο σκέψης
Σημαντική θέση στη φιλοσοφία της εποχής κατέχει το πείραμα και η εμπειρία. Ενώ σύμφωνα με τον Καντ: ο Διαφωτισμός συνοψίζεται στο ρητό «τόλμα να γνωρίσεις»
• Ο Διαφωτισμός δεν έχει την ίδια σημασία σε όλη την Ευρώπη. Στάσεις ζωής, αξίες, πολιτισμικά πρότυπα είναι αρκετά ανομοιόμορφα
• .Κατά τον Καντ η εποχή συμβολίζει την ενηλικίωση του ανθρώπου.
• Λέξεις κλειδιά της εποχής: Ευτυχία, ελευθερία, δράση, εκκοσμίκευση.
ΑΝΤΙΘΕΤΑ: Αυστρία (φιμωμένη), Ισπανία Βουρβώνων (μαρασμός), Πορτογαλία (λήθαργος), Ρωσία (αργοπόρημένη καρποφορία μεταρρυθμίσεων Μ. Πέτρου), Πολωνία (αργοπορημένη αφύπνιση, μετά τον τριπλό διαμελισμό της), Βοημία (φιμωμένη από τους Αψβούργους), Τσεχία (αναγέννηση κατά το 2ο μισό του αιώνα), Ούγγροι, Σέρβοι, Ρουμάνοι, Έλληνες (καθυστέρηση λόγω οθωμανικής κυριαρχίας).
Ωστόσο, στα κράτη που καθυστερούν, ανιχνεύονται σε ποικίλες μορφές, πνευματικές τάσεις συγγενικές με τον Διαφωτισμό των προηγημένων χωρών. Η διάδοση του γραπτού λόγου και ο περιηγισμός ενισχύουν τις συγκλίσεις
1680-1750: Εκκόλαψη του Διαφωτισμού. Αν και στη λογοτεχνία διαφαίνεται κάτι καινούριο αν και ακόμα διστάζει να αυτοπροσδιοριστεί με σαφήνεια.
Δεκαετία 1680: Λαμβάνουν χώρα τρία αποσταθεροποιητικά γεγονότα: 1. Πολιορκία Βιέννης (1683) από τους Τούρκους. 2. Ανάκληση της ανεξηθρησκείας από το Λουδοβίκο ΙΔ’ στ η Γαλλία (1685). 3. Ένδοξη Επανάσταση στην Αγγλία (1678-1680). Τα τρία γεγονότα και η ανάγκη οικονομικής ανάπτυξης δημιουργούν την ιδέα και την ανάγκη αντικατάστασης των παλιών συστημάτων.
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ 18ου ΑΙΏΝΑ
Κοινωνικοί θεσμοί και κοινωνικοί τόποι συνάντησης που συνέβαλαν στη διάδοση του διαφωτισμού:
Η ποίηση του Διαφωτισμού παραμένει εγκλωβισμένη στα κλασικά αισθητικά σχήματα και συχνά καταλήγει σε επίπλαστες μορφές.
Το ενδιαφέρον μετατοπίζεται από την Γαλλία στην Αγγλία. Σημαντικότερος εκφραστής του ποιητικού λόγου είναι ο Α. Πόουπ, ο οποίος ακολουθεί τα κλασικά πρότυπα και τους αριστοτελικούς κανόνες. Αποτελεί θαυμαστή του Μπουαλώ και επιδιώκει την ισορροπία του στίχου, υμνεί τη φύση και εκφράζει τον ορθολογισμό της εποχής του.
Στην Ιταλία: Ο Πιέτρο Μεταστάτσιο κατέκτησε το κοινό με τα μουσικά δράματά του. Καινοτομεί στη δραματική τέχνη, συνδυάζοντας μουσική με λογοτεχνική έκφραση.
Π. ΜΕΤΑΣΤΑΤΖΙΟ
Εκτός από την παραδοσιακή ποιητική έκφραση, παρουσιάζεται ένα νέο λυρικό είδος που αντλεί έμνευση από μια σκοτεινή φύση (μνήματα, κοιμητήρια). Κυριότερος εκφραστής είναι ο Έντουαρντ Γιούνγκ με το έργο του Νύχτες εμνευσμένο από το θάνατο της γυναίκας του και της κόρης του. Σ’ αυτό είναι διάχυτη η θρησκευτική μελαγχολία, ο στοχασμός για το θάνατο και τη μοίρα
• Διδακτικό είδος: με στόχο τη διαπαιδαγώγηση
• Σατιρικό είδος: Αντανακλά το σπινθηροβόλο πνεύμα του Διαφωτισμού
• Παρωδία
Μεγάλη ποίηση
Θρησκευτική
Έπος
Ελαφρά ποίηση.
Δραματικές μορφές
Η τραγωδία
Γαλλία: Ίδρυση της Κομεντί Φρανσαίζ (1680): Αντανακλά την αίγλη που ασκεί η τραγωδία με τη μορφική τελειότητα και το υψηλό ύφος και συνάμα την ακτινοβολία των Γάλλων συγγραφέων στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Γερμανία: Ο Γιόχαν Κρίστοφ Γκότσεντ, απορρίπτει ιταλικά και ισπανικά πρότυπα, καθώς και τις υπερβολές του Μπαρόκ. Προσπαθεί να ξαναδώσει στη γερμανική ποίηση την απλότητα. Σημαντικό του έργο Ο θνήσκων Κάτων,σε αλεξανδρινό στίχο. Τόσο αυτός όσο και οι μιμητές του, συχνά εμπνέονται από την αρχαιότητα και προσπαθούν να προσεγγίσουν την τεχνική αρτιότητα των Γάλλων.
Βολταίρος: Θαυμαστής του Ρακίνα και του κλασικισμού, προσπαθεί να ανανεώσει το δραματικό είδος. Διατηρεί τους κλασικιστικούς κανόνες και υπερασπίζεται την έμμετρη τραγωδία, ενώ εισάγει το εξωτικό στοιχείο. Ωστόσο παρά τις επιδιώξεις του, η προσήλωσή του στο πρότυπο του Ρακίνα τόνισε τις διαφορές με τις προσδοκίες της κοινωνίας των Φώτων και επέσπευσε το θάνατο της τραγωδίας αντί για την ανανέωσή της.
Η κωμωδία
Η εποχή των Φώτων ευνόησε την ανάπτυξη της κωμωδίας που προσφέρεται για την έκφραση του σατιρικού πνεύματος και της δηκτικής ειρωνίας. Το κωμικό είδος όμως που καλλιεργείται κατά τον 18ο αιώνα και που περιορίζεται κυρίως στην κοινωνική σάτιρα και την κωμωδία ηθών δεν κατορθώνει να αγγίξει την έμπνευσή και το μεγαλείο του μολιερικού θεάτρου, του μόνου ίσως μετά τον Αριστοφάνη κατόρθωσε να συνδυάσει τόσο ανόμοιες πηγές έμπνευσης.
Ο μόνος από τους επιγόνους του Μολιέρου που κατόρθωσε να ανανεώσει την κωμωδία ήταν ο Μαριβώ (1688-1763). Επιμένωντας όχι τόσο στην μελέτη των χαρακτήρων, αλλά των συναισθημάτων και της αμφίβολης εξέλιξής τους.
Ωστόσο, το αγαπημένο θέμα του θεάτρου, αυτό που αγαπήθηκε περισσότερο από το κοινό, είναι οι συναισθηματικές κωμωδίες και ιδιαίτερα αυτές που επικεντρώνονται στο θέμα του αιφνιδιασμού του έρωτα, στις αμφιταλαντεύσεις που αυτός δημιουργεί ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο, ανάμεσα στο παιχνίδι και την ειλικρίνεια.
Στην εξέλιξη της αγγλικής κωμωδίας, είναι εμφανής η επίδραση που άσκησε η γαλλική σχολή. Ήδη από τον Ουίλιαμ Κόνγκρηβ εγκαταλείπονται τα σαιξπηρικά πρότυπα και το κωμικό είδος στρέφεται στη δηκτική σάτιρα, στην ηθογραφική και την αισθηματική κωμωδία. Σταδιακά, το κωμικό θέατρο εγκαταλείπει τα κλασικά πρότυπά του. Οι δημιουργοί προσανατολίζονται πια προς το νέο είδος του δράματος που θα ανθίσει στην Ευρώπη το β’ μισό του αιώνα.
Γαλλία: Ίδρυση Κομεντί Φρανσαίζ
Ισπανία: Νιώθει ακόμα την μαγεία του Καλδερόν, αλλά προσπαθεί να αποβάλει Μπαρόκ.
Πορτογαλία: Διαμάχη μεταξύ οπαδών ισπανικού Μπαρόκ και Γαλλικού Κλασικισμού.
Τρεις σημαντικές εξελίξεις της εποχής.:
1. Ίδρυση Κομεντί Φρανσαίζ που συμβολίζει την γενικότερη ακτινοβολία Γάλλων θεατρικών συγγραφέων.
2. Λόγιοι και λαός ενθαρρύνουν θιάσους και δημιουργία θεάτρων, αλλά οι εξουσίες αντιδρούν με εκφοβισμό και καταστολή.
3. Εκδόσεις εθνικών συλλογών δραματικής παραγωγής σε κάθε χώρα για λόγους διάδοσης του έργου τους στο εξωτερικό.
Τραγωδία: Εξακολουθεί να θριαμβεύει στην Ευρώπη, παρά την απώλεια του τραγικού
Κωμωδία: Κατ’ εξοχήν εκδήλωση του Διαφωτισμού με επίκαιρα ηθικά και κοινωνικά θέματα.
Γάλλοι & Άγγλοι επιδίδονται στην Ηθογραφική Κωμωδία
Η κωμωδία αναζητά υποθέσεις από την ιστορία.
Μαριβώ: Αξιοποιεί όλες τις δυνατότητες του θεάτρου
Οι αλλαγές στο Κωμικό θέατρο ξεκίνησαν από την Αγγλία σε τρεις κατευθύνσεις:
2. Μίγμα από ποικίλα είδη λόγου και διάφορους τόνους (Γκέϋ)
3. Αισθηματική Κωμωδία (Σίμλερ)
Επιδίωξη είναι η συγκίνηση και το ηθικό δίδαγμα παρά η ειρωνεία και το βάθος χαρακτήρων. Ριζώνει και στη Γαλλία.
1.2.3 Η πεζογραφία
Η μυθιστορηματική γραφή δεν έχει ακόμα διαμορφωθεί και δεν θεωρείται «εξευγενισμένο» λογοτεχνικό είδος, ωστόσο συνεχίζει να αναπτύσσεται και να αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία. Το μυθιστόρημα στις αρχές του αιώνα ψάχνει το δρόμο του και διακρίνονται ορισμένα στοιχεία του πικαρέσκου και του μπουρλέσκου, κληρόνομιά του 17ου αιώνα, στην πεζογραφία κυριαρχούν η γαλλική και η αγγλική παραγωγή.
Σύντομα αρχίζουν να σχηματοποιούνται συγκεκριμένα χαρακτηριστικά καθώς η μυθιστορηματική γραφή έρχεται να εκφράσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες της ανερχόμενης αστικής τάξης. Έτσι η παρουσίαση επίκαιρων κοινωνικών θεμάτων, ταξιδιωτικών περιπλανήσεων, οι εικόνες από την καθημερινή ή την οιογενειακή ζωή, η απεικόνιση πολιτικών ηθών είναι πλέον καθεστώς στα περισσότερα μυθιστορήματα γύρω στο 1740.
Ταξιδιωτικά μυθιστορήματα
Οι μεγάλες εξερευνήσεις και τα ταξίδια των οδοιπόρων του 18ου αι. βρίσκουν τη λογοτεχνική τους έκφραση στα ταξιδιωτικά μυθιστορήματα. Άξια αναφοράς: Τηλέμαχου περιπέτειες του Φενελών με παιδαγωγικό χαρακτήρα και ηθικοδιδακτικό τόνο, ενώ μέσα από τα παραδείγματα πολιτικής διακυβέρνησης ακείται έμεση κριτική στη μοναρχία του Λουδοβίκου ΙΔ’. Ροβισώνας Κρούσος του Ντανιέλ Ντηφόου, ανανεώνει την παράδοση του είδους, καθώς ο συγγραφέας θέλοντας να να δώσει την αίσθηση της αυθεντικότητας, αναθέτει στον ήρωά του το ρόλο του αφηγητή, κατορθώνοντας έτσι να μετατρέψει ένα ψέμα σε αλήθεια. Σε διαφορετικό αφηγηματικό πλαίσιο, αυτό της φανταστικής βιογραφίας, κινείται ο Τζόναθαν Σουίφτ στο έργο του Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ. Στο σατιρικό μυθιστόρημα ο Σουίφτ επιθυμεί να στιγματίσει την πολιτική κοινωνική και θρησκευτική ζωή στη σύγχρονη Αγγλία, καθώς και την απύθμενη ματαιοδοξία των ανθρώπων. [Ο Σουίφτ έγραφε για να βελτιώσει την ανθρωπότητα γι’ αυτό θεωτρείται από τους πρώτους διεθνιστές ενώ δε δίστασε να καταδικάσει την υπεροψία των αυτοκρατοριών που κυριαρχούσαν τότε στον ευρωπαϊκό χώρο. Ταυτόχρονα θέτει προβληματισμούς γύρω από το θέμα της δουλείας]
Βιογραφικό αφήγημα
Αποτέλεσε πόλο έλξης για σημαντικούς συγγραφείς. Σημαντικά έργα όπως Ζιλ Μπλας του Αλαίν Ρενέ Λεσάζ, όπου ο συγγραφέας θέτει τα θεμέλια του «μυθιστορήματος της κοινωνικής ανόδου», που θα συναντήσουμε σε πολλά γαλλικά μυθιστορήματα, Βίος της Μαριάννας και Ο νεόπλουτος χωριάτης του Μαριβώ, Μανόν Λεσκώ του Αββά Πρεβώ, διαφαίνεται το ρεαλιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί το μυθιστόρημα τον 19ο αι.
Μυθιστόρημα διάπλασης
Μαριβώ
Ο εμπειρισμός του Τζον Λοκ που εξετάζει τον άνθρωπο με γνώμονα την προσωπική του πορεία και τις εμπειρίες του, οδήγησε ση δημιουργία του «μυθιστορήματος διάπλασης» που παρακολουθεί την κοινωνική και συναισθηματική διαπαιδαγώγηση ενός νέου ανθρώπου. Ο Λεσάζ, ο Μαριβώ, ο Πρεβώ τοποθετούν τους ήρωές τους απέναντι στην πραγματικότητα του κοινωνικού τους περίγυρου. Η γνωριμία τους με τη ζωή περνάει μέσα από τη συνάντηση της συνείδησής τους και του κόσμου που τους περιβάλλει. Γνωρίζοντας τους άλλους, γνωρίζουν τον ίδιο τους τον εαυτό
Επιστολικό μυθιστόρημα
Αποτελεί προάγγελο της ανάπτυξης που θα γνωρίσει η αυτοβιογραφία και το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, κατέχει εξέχουσα θέση στη λογοτεχνική αραγωγή του 18ου αιώνα. Η ανταλλαγή επιστολών, αρχικά ανάμεσα σε εραστές, (αργότερα οι αποδέκτες πολλαπλασιάζονται), εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο την εξωστρέφεια, την κοινωνικότητα και τον αυθορμητισμό του Διαφωτισμού. Η συνύπαρξη διαφορετικών παραληπτών στις Πέρσικες επιστολές του Μοντεσκιέ, προσδίδει στο είδος νέες δυνατότητες….Το είδος καταξιώνεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο χάρη στα τρία επιστολικά μυθιστορήματα του Ρίτσαρντσον. Η εμφάνιση του «εγώ» στην αφηγηματική πεζογραφία συνδέεται με την ανάπτυξη που γνώρισε την περίοδο αυτή η ανθρωπολογική επιστήμη και που τοποθέτησε τον άνθρωπο στο κέντρο του επιστημονικού και φιλοσοφικού ενδιαφέροντος.
Το μυθιστόρημα αποτελεί ακόμα αγγλικό και γαλλικό είδος. Η μυθιστορηματική γραφή αποστασιοποιείται από την εκτός τόπου και χρόνου γραφή του 17ου αι., έστω και με τις παιγνιώδεις μεταμφιέσεις της όπως: παραμύθια, οδοιπορικά, απομνημονεύματα, αλληλογραφία.
Παραμύθι: Περώ (Παραμύθια του παλιού καιρού), μεγάλη επιτυχία στη Γαλλία.
Ταξίδι: Φενελόν (Τηλέμαχου Περιπέτειες), το διασημότερο του αιώνα.
Βιογραφία- Απομημονεύματα: Η πιο γόνιμη τάση. Η απόπειρα εξαφάνισης της τεχνητής «λογοτεχνικότητας» πίσω από τη βιωμένη μαρτυρία, είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα του 18ου αιώνα, που έφευρε έτσι την αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο. Η ιδιαιτερότητα αυτή γίνεται έντονα αισθητή στον Γρασιέν Κουρτί ντε Σαντρά στο έργο του Απομνημονεύματα του Κου Ντ’ Αρτανιάν (1700), από το οποίο άντλησε τις περισσότερες πληροφορίες ο Αλέξανδρος Δουμάς για τους Τρεις Σωματοφύλακες.
To βιογραφικό αφήγημα συνιστά το μυθοπλαστικό μεν αλλά ρεαλιστικό πλαίσιο που υιοθετούν πέντε σημαντικοί μυθιστοριογράφοι της εποχής, προσαρμόζοντάς το ο καθένας στη δική του τεχνοτροπία: 1) Ρομπέρ Σαλ (Οι επιφανείς Γαλλίδες, 1713), 2)Αλαίν Ρενέ Λεσάζ (Ο κουτσός διάβολος – Ζιλ Μπλας), 3) Μαριβώ, 4)Αββά Πρεβώ, 5) Χένρυ Φίλντιν
Το έργο του Βολταίρου διαπνέεται από βαθύ ανθρωπισμό που εκφράζεται μέσα από την πίστη του για την πρόοδο του ανθρώπινου γένους, πίστη που αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού. Πιστεύει ότι ο άνθρωπος με τα δικά του μέσα μπορεί να γίνει ευτυχισμένος γι’ αυτό και μάχεται για τη δημιουργία ενός πολιτισμού όπου θα κυριαρχεί η ειρήνη, η ελευθερία, και η δικαιοσύνη, απαραίτητα συστατικά της ανθρώπινης ευτυχίας.(….) Σταθερή παράμετρος του έργου του είναι η αναζήτηση της αλήθειας. (….) ο Βολταίρος ασκούσε διαρκώς δριμύτατη κριτική σε θεσμούς και αρχές, πολέμησε με πάθος προκαταλήψεις, δισυδαιμονίες, δικαστικές πλάνες, ακόμα κι επιστημονικές προκαταλήψεις, ενώ μέλημα του υπήρξε πάντοτε η αναζήτηση και η αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. (…) Στρέφεται ενάντια στο δογματισμόκάθε είδους και, τελικά, ενάντια στον ίδιο τον χριστιανισμό.
Οι Φιλοσοφικές επιστολές κατέχουν σημαντική θέση στην κίνηση ιδεών των αρχών του 18ου αιώνα. Τονίζουν την ανάγκη να απαγκιστρωθεί η πνευματική ζωή της Γαλλίας από την χωρίς αμφιβολία, σημαντική προσφορά του κλασικισμού, ενώ επισημαίνονται τομείς στους οποίους προπορεύεται η αγγλική σκέψη. Σε φιλοσοφικό επίπεδο, ο Βολταίρος τονίζει την ανάγκη να ξεπεραστεί ο Καρτέσιος με βάση το έργο του Νεύτωνα και τον εμπειρισμό του Λοκ. Εφεξής όλες οι ιδέες θα πρέπει να πηγάζουν από τις αισθήσεις. Στο λογοτεχνικό επίπεδο, τονίζει την ανάγκη επαναξιολόγησης του έργου του Σαίξπηρ, αν και θεωρεί πως οι τραγωδίες του δεν είναι παρά «τερατώδεις φάρσες».
Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε η συμβολή του στην ανάπτυξη του φιλοσοφικού διηγήματος. (….) Σε κάθε φιλοσοφικό διήγημα ενυπάρχει κάποια φιλοσοφική ιδέα:
1. Στο Ζαντίγκ τίθεται το ζήτημα του Πεπρωμένου και της Πρόνοιας.
2. Στο Μικρομέγας τίθεται το ζήτημα της παγκόσμιας σχετικότητας.
3. Το Igenu αποτελεί μια σάτιρα της υποκρισίας
4. Το Καντίντ στιγματίζει τη μακάρια αισιοδοξία των συγχρόνων του.
Τυπικός εκπρόσωπος της αστικής τάξης (….) αναζητά στο ελευθέριο πνεύμα και στην ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης ελπίδες για την οικοδόμηση ενός καλύτερου κόσμου.
Το είδος που θα εξασφάλιζε τη δόξα του συγγραφέα, είναι το φιλοσοφικό διήγημα. Είδος λίγο πολύ άπιαστο που σχεδόν κανείς εκτός απ’ τον Βολταίρο δεν κατόρθωσε να το χειριστεί επιτυχώς.
ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ 18ου ΑΙΩΝΑ
Προς την έλευση μιας νέας τάξης: φιλοσοφική σκέψη και ρομαντική ευαισθησία
Αρχίζουν να διαφαίνονται νέες τάσεις που θα κυριαρχήσουν με την έλευση του ρομαντισμού.
Σύμφωνα με τον Γκαίτε «Με τον Βολταίρο τελειώνει ένας κόσμος, με τον Ρουσώ αρχίζει ένας νέος»
Κυρίως με τα έργα του Ρουσσώ και του Ντιντερό, παρατηρούμε μια αναγέννηση του λυρισμού και της φαντασίας που επί σχεδόν έναν αιώνα είχαν καταδικαστεί στη σιωπή κάτω από την καταπίεση της ορθολογικής σκέψης. Αυτή η στροφή θα καταλείξει περίπου πενήντα χρόνια αργότερα στο Ρομαντισμό
Παράλληλα εμφανίζεται μια νέα αρχαιολατρεία όχι πια μέσα από τα βιβλία αλλά από τα έργα τέχνης της ελληνικής αρχαιότητας.
Εγκυκλοπαίδεια: ο ορθολογισμός στην πράξη
Η εγκυκλοπαίδεια αποτελεί ίσως το έργο στο οποίο οι φιλόσοφοι του 18ου αιώνα εκφράστηκαν με τον πιο ελεύθερο τρόπο. Παρ’ ότι η δημοσίευσή της αντιμετώπισε δυσκολίες και απαγορεύσεις, το έργο ολοκληρώθηκε χάρη στην ακούραστη εργασία του Ντιντερό και των πολυάριθμων συνεργατών του. Το έργο παρουσιάζει τις μέχρι τότε κατακτήσεις του ανθρώπινου πνεύματος τόσο σε φιλοσοφικό όσο και σε τεχνικό επίπεδο, προσδίδοντας στην προσπάθεια αυτή μια οικουμενική διάσταση.
Σκοπός των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών είναι η εκλαΐκευση της επιστημονικής γνώσης με στόχο τη διεύρυνση του ανθρώπινου πνεύματος, ιδιαίτερα του απλού λαού.
Τα τρία σημεία που δίνουν το στίγμα του έργου:
1. Λογική υπερισχύει συναισθήματος
2. Γεγονός υπερισχύει υποθέσεων
3. Πρόοδος του πολιτισμού.
Το κεντρικό θέμα της εγκυκλοπαίδειας του οποίου ο τρόπος αντιμετώπισης αποτέλεσε πραγματική επανάσταση, είναι ο άνθρωπος. (…) ιδιαίτερη μεριμνα καταβάλλεται από τον Ντιντερό στην παρουσίαση των χειρονακτικών επαγγελμάτων (….) με προφανή σκοπό να αποκαταστήσει την χειρονακτική εργασία και αφετέρου την εργατική τάξη.
Το έργο πλησιάζει περισσότερο προς το δοκίμιο και αντί του διαδακτισμού χρησιμοποιεί την ειρωνεία.
Τρία ρεύματα επικρατούν στο Β’ μισό του 18ου αιώνα:
1. Τα φώτα έως περίπου τη δεκαετία του 1770: Σκεπτικισμός και Ορθολογισμός. Πνευματικό και φιλοσοφικό θεμέλιο στην προσπάθια υπέρβασης της κηδεμονίας της εκκλησίας και της θεολογίας στη σκέψη. Λογική-Αισθήσεις-Εμπειρία, μόνες πηγές γνώσης. Κοινή λογική-Παιδεία-Επιστήμες. Ο «μεταρρυθμισθείς» ή χριστιανικός Διαφωτισμός, προσπαθεί να παρακάμψει: Δεισιδεμονίες και Αθεΐα. Σύνδεση με Εμπειρισμό και Φυσικοθεολογία Νεύτωνα, άφησε βαθιές επιδράσεις σε όλη την Ευρώπη.
2. Συναισθηματική Ανταρσία, που απαίτησε τον πρωτεύοντα ρόλο της φύσης και της ευαισθησίας έναντι της λογικής. Αντίδραση στην παντοδυναμία της λογικής. Απελευθέρωση ζωής από κάθε επιβολή, χώρος στη φύση. Συναισθηματισμός-Ευσεβισμός-Ευαισθησία, τείνουν στη μοναδικότητα του ανθρώπου.
3. Κλασικισμός, ανάμεσα στο 1795-1815 (Συνέδριο της Βιέννης). Δίνει το στίγμα της Νέας Ευρωπαίκής Τάξης. Εκτοπισμός Ρώμης από την Αθήνα. Φόρος τιμής σε μια Ελλάδα μύθο. Εξάπλωση σε όλους τους τομείς τέχνης και πολιτισμού.
Εγκυκλοπαίδεια: Οπλοστάσιο αθεϊστικών ιδεών. Ο Ντιντερό μαζί με τον Βολταίρο αποτελούν τους συγγραφείς με το μεγαλύτερο κύρος στο Β’ μισό τυ αιώνα.
Οι μεταμορφώσεις του μυθιστορήματος
Η σημαντικότερη λογοτεχνική εξέλιξη στα μέσα του 18ου αιώνα είναι χωρίς αμφιβολία η ανάπτυξη του μυθιστορήματος. Η ανακάλυψη και η εδραίωση της ευαισθησίας και του συναισθηματισκού στοιχείου κατά το δεύτερο μισό του αιώνα οδήγησε στη διαμόρφωση νέων μυθιστορηματικών ειδών και αποτέλεσε αφετηρία για τη λαμπρή πορεία του είδους κατά το 19ο αιώνα. Το προβάδισμα που παίρνει το συναίσθημα σε σχέση με τη λογική, αποτελεί ερέθισμα για τη λογοτεχνία που ανακαλύπτει το «Εγώ» και στρέφεται στην παρατήρησή του.
Οι δύο κυριότερες φάσεις του μυθιστορήματος:
1. Το ελεγειακό μυθιστόρημα(οι ρίζες του στην Μανό Λεσκώ) με κύρια δείγματα την κορυφαία μυθιστορηματική τριλογία του ευρωπαϊκού αστικού μυθιστορήματος: Βέρθερος (Γκαίτε), Κλαρίσα Χάρλοου (Ρίτσαρντσον), Νέα Ελοΐζα (Ρουσσώ)
Μαρκήσιος ντε Σαντ
2. Σκοτεινή μυθιστορηματική γραφή που προβάλλει την ψυχολογική κατάσταση της ελευθεριότητας και την διαστροφή των ηρώων του Μαρκήσιου ντε Σαντ και των Επικύνδυνων σχέσεων του Λακλό.
Ο Σάμουελ Ρίτσαρντσον και το αγγλικό μυθιστόρημα
Ο Ρίτσαρντσον ασκεί ευρεία επιρροή στην Ευρώπη, ενώ το έργο του χαρακτηρίζεται από την ρεαλιστική απεικόνιση των συναισθημάτων και ο τρόπος λειτουργίας τους μέσα μέσα σ’ ένα σύγχρονο σύστημα ηθικών αξιών. Ο Ρίτσαρντσον τείνει σε ηθικολογικούς σκοπούς χωρίς να παραγνωρίζει τη σημασία της εξονυχιστικής μελέτης της ανθρώπινης φύσης, ακόμα και του υποσυνείδητου.
Πλαισίωση του έργου του από άλλα εξίσου πρωτότυπα των Χένρυ Φίλντιγκ, Λώρενς Στερν, Ουίλιαμ Γκόντσμιθ. Παράλληλα καλλιέργεια γυναικείας γραφής από Φράνσις Μπέρνεϋ και Τζέιν Ώστιν
Ο Στερν κατέχει την ιδιάζουσα θέση στην ιστορία της εξέλιξης του μυθιστορήματος, καθώς είναι, μετά τον Ρίτσαρντσον, ο αντιπροσωπευτικότερος εκφραστής του συναισθηματισμού αλλά με τη διαφορά ότι αποποιείται την ηθικολογική διάθεση του Ρίτσαρντσον.
Ο Ντιντερό και η αμφισβήτηση του μυθιστορήματος
Αν εξαιρέσουμε τη Μοναχή (μυθιστόρημα συμπεριφοράς), κανένα έργο του Ντιντερό δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αμιγώς μυθιστόρημα. Καταργώντας τις μυθιστορηματικές συμβάσεις τείνει προς το αντι-μυθιστόρημα, ενώ ο ρεαλισμός του αποστασιοποιείται από την καθημερινή αναπαράσταση της καθημερινότητας.
ΕΡΓΑ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ-ΕΙΔΗ -ΧΩΡΕΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ.
Το επιστολικό μυθιστόρημα
Γκιγιεράκ-ΟΙ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΔΑΣ ΜΟΝΑΧΗΣ
Το επιστολικό μυθιστόρημα καθιερώνεται σταδιακά στον ευρωπαϊκό χώρο κατά τον 18ο αιώνα μετά την επιτυχία που είχαν σημειώσει κατά τον προηγούμενο αιώνα οι Επιστολές Πορτογαλίδας μοναχής του Γκιγιεράκ. (….) εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο την κοινωνικότητα του Διαφωτισμού και την επιθυμία για την αναζήτηση της αλήθειας ή της αληθοφάνειας, η αυθεντικότητα της οποίας διασφαλίζεται με τη χρήση του πρώτου πρόσωπου το οποίο εισβάλει έτσι στη λογοτεχνία.
Η ανταλλαγή επιστολών μεταξύ διαφορετικών προσώπων δημιουργεί μια σύγχυση και προκαλεί διφορούμενες σχέσεις ανάμεσα στον συγγραφέα, τον αφηγητή και τον αναγνώστη.
Λόγοι που ευνόησαν την ανάπτυξη επιστολογραφίας:
1. Ανταλλαγή εμπειριών και απόψεων.
2. Ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων.
3. Έκφραση κοινωνικότητας του Διαφωτισμού.
4. Αναζήτηση αλήθειας και αληθοφάνειας.
5. Εισβολή του πρώτου προσώπου στην λογοτεχνία.
Η αυτοβιογραφία.
Αναπτύχθηκε στο Β’ μισό του 18ου αιώνα και δεν πρέπει να συγχέεται με οποιαδήποτε μορφής εξομολόγηση σε πρώτο πρόσωπο. Στο «εγώ» της αυτοβιογραφικής γραφής ταυτίζεται ο συγγραφέας, δηλαδή αυτός που γράφει τη ζωή του, ο αφηγητής που τη διηγείται και ο πρωταγωνιστής. Κοινό χαρακτηριστικό των περισσότερων αυτοβιογραφιών είναι ότι ξεκινούν θέτοντας ένα κοινό ερώτημα που αφορά το λόγο, τα μέσα και το μέγεθος που θα λάβει το εγχείρημα και αποτελεί το λεγόμενο «αυτοβιογραφικό σύμφωνο».
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΑΠΩΘΗΜΕΝΟΥ
Κατά τη διάρκεια του τελευταίου τρίτου του αιώνα καλλιεργείται η ευαισθησία, πιθανά ως σύμπτωμα αναγκαίας αναζήτησης μιας νέας ισορροπίας δυνάμεων.
Ο Ρουσσώ προχωρεί στα άκρα καθώς δεν του αρκεί να διαπιστώσει την συμπληρωματικότητα των εσωτερικών και εξωτερικών αισθήσεων, δίνει προβάδισμα στα αισθήματα.
Η φωνή της καρδιάς των ανθρώπων φαντάζει πιο φερέγγυα από τα επιφανειακά δόγματα και τους τύπους της επίσημης θρησκείας. Τούτη η «θρησκεία της καρδιάς» που στις προτεσταντικές χώρες ονομάζεται «ευσεβισμός», και συνοδεύεται από κάποια συναισθηματική έξαρση, εξαπλώνεται ακαριαία σε όλη την Ευρώπη. Ο ευσεβισμός επηρέασε βαθύτατα τον νεαρό Γκαίτε όσο και τον Ρουσσώ. Η επίδραση του ευσεβισμού στην εσωτερική ζωή αποτέλεσε ερέθισμα για τη λογοτεχνία, ως προς την παρατήρηση του εγώ και την περιγραφή των πιο ενδόμυχων συγκινησιακών ορμών• τελικά, η τάση αυτή οδηγεί στον συναισθηματισμό.
Το έργο Κλαρίσσα Χάρλοου του Ρίτσαρντσον και η επιτυχία του, είναι ενδεικτική για την θραύση που κάνει ο έρωτας στον «συναισθηματικό» αυτόν αιώνα. (….) Ο πανταχού παρόν έρωτας με όλες τις αποχρώσεις του, από το υπέρτατο πάθος έως τη βαθύτερη διαστροφή, αποτελεί σύμπτωμα του φαινομένου που ονομάστηκε «ανακάλυψη του εαυτού»: το εγώ εκλαμβάνεται πια ως κέντρο όλων των εμπειριών και ως σημείο αναφοράς όλων των αξιών.
ΝΕΑ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ
Ρίτσαρντσον και Στερν, άνοιξαν το δρόμο στους Γκόντσμιθ, Μπέρνεϋ και Ώστιν. Ο Σμόλετ αντλεί κατά κόρον από τον Στερν στο τελευταίο του έργο.
Όλιβερ Γκόλντσμιθ
Ο Ιρλανδός Όλιβερ Γκόλντσμιθ, υπήρξε δοκιμιογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ποιητής και μυθιστοριογράφος. Το πιο γνωστό του έργο είναι Ο ιερέας του Γουέηκφηλντ. Το ρεαλιστικό αυτό μυθιστόρημα περιγράφει τις δυσκολίες ενός αγγλικανού πάστορα και της οικογένειάς του. Ο ήρωας επιδίδεται συχνά στην εσωστρέφεια. Η εικόνα της οικογενειακής ζωής στην ύπαιθρο είναι γεμάτη από καλοσύνη και ανθρωπιά.
Τα βιβλία της Φάννυ Μπέρνεϋ είναι πρότυπα του γυναικείου μυθιστορήματος που περιγράφει τη ζωή μιας άπειρης κοπέλας, από τα πρώτα βήματά της στην κοινωνία έως το γάμο. Η ηρωίδα εκτίθεται σε κάθε λογής κοινωνικές καταστάσεις που δοκιμάζουν το χαρακτήρα της. Ο γάμος βρίσκεται στο κέντρο της κοινωνικής δομής αλλά και της αφηγηματικής πλοκής• το θέμα είναι εάν ο έρωτας μπορεί η όχι να αποδειχθεί συμβατός ή όχι με τους εξωτερικούς τύπους της κοινωνικής ζωής. (…) αποτελεί το άμεσο προηγούμενο της Ώστιν.
Το Υπερηφάνεια και προκατάληψη είναι αναμφίβολα το πιο γνωστό έργο της Τζ. Ώστιν. (….) Η τέχνη της συγγραφέος συνίσταται πρώτα απ’ όλα στο λεπτό χειρισμό των αποχρώσεων στους διαλόγους. Ο κόσμος των μυθιστορημάτων της περιορίζεται στη μεγαλοαστική τάξη και τους μικροαριστοκράτες της υπαίθρου, αλλά το στενό αυτό περιβάλλον περιγράφεται σε όλες τις εκδοχές του και, πολλές φορές γίνεται στόχος αυστηρής κριτικής. Αν και η θέση της γυναίκας είναι όπως στην Μπέρνεϋ, κύριο θέμα των βιβλίων της, η Ώστιν δεν παγιδεύεται ποτέ στον κύκλο μιας άχαρης φεμινιστικής προπαγάνδας.
Το αγγλικό μυθιστόρημα έχει μεγάλη απήχηση στην ηπειρωτική Ευρώπη, ιδιαίτερα δε στη Γερμανία και την Γαλλία. (….) Με τον Μοιρολάτρη Ιάκωβο, ο Ντιντερό πειραματίζεται σε μια νέα μυθιστορηματική μορφή, που ανατρέπει το χρονολογικό ξετύλιγμα του αφηγηματικού νοήματος. Για το συγγραφέα, σύλληψη της πραγματικότητας σημαίνει κυριολεκτικά «βιώμα αισθήσεων».
Στον αντίποδα ο Ρουσσώ παίζει το ρόλο του εσωστρεφή, καθώς εκλογικεύει ακόμα περισσότερο τις αισθήσεις, δημιουργεί ζωή χάρη στη δύναμη της γραφής. Με άλλα λόγια, στον Ντιντερό η συγκινισιακή ζωή προηγείται της γραφής, ενώ στον Ρουσσώ δημιουργείται σταδιακά μέσα από τη γραφή.
• Ρωσία: Έμιν με το Επιστολές Ερνέστου και Χυσαυγής, επίδραση από Ρίτσαρντσον και Ρουσσώ, χρησιμοποιεί το επιστολικό είδος προκειμένου να εισάγει θέματα επικαιρότητας στην ερωτική του ιστορία. Ο Εμίν θεωρείται δημιουργός του ρώσικου ψυχολογικού μυθιστορήματος. Ωστόσο, από αισθητική άποψη υπερέχει ο Καραζμίν.
• Κάτω Χώρες: Ρίινφις Φάιτ με το Ιουλία, εισάγει το ρεύμα του συναισθηματισμού.
• Ουγγαρία: Γιόζεφ Κάρμαν με το Η κληρονομιά της Φανής, εμπνευσμένο από το Βέρθερο.
• Ιταλία: Η πρόζα είναι ακόμα δέσμια του ακαδημαϊσμού, και τα μακροσκελή έργα του Πιέτρο Κιάρι θυσιάζουν πολύ συχνά την συναισθηματική πλοκή στην ηθική απόδειξη.
ΤΟ ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
Η επιστολή εμφανίζεται υπό ποικίλες μορφές στη λογοτεχνία του 18ου αιώνα και ιδιαίτερα στο μυθιστόρημα. (….) Έχει ένα διπλό πλεονέκτημα καθώς δεν επιβάλει δομικούς περιορισμούς και επιπλέον συνιστά σίγουρο μέσο διάδοσης των αντιλήψεων του αποστολέα. Η επιστολογραφία είναι επίσης αδιάσπαστο μέρος της ευρωπαϊκής πολιτισμικής κληρονομιάς: στις επιστολές τους, ο Πλίνιος ή ο Απόστολος Παύλος εκθέτουν τις γνώμες τους για την πολιτική ή για τη θρησκευτική παιδεία.
Το γράμμα αποβαίνει προνομιακό μέσο για την ανάπτυξη επιχειρημάτων και για την έκφραση των συναισθημάτων (….) τα γεγονότα που απαρτίζουν την πλοκή είναι λιγότερο σημαντικά από τις συγκινήσεις, επειδή οι συγκινήσεις οι ίδιες αποτελούν γεγονότα, οι χαρακτήρες είναι χαρακτήρες δραματικοί διότι δεν είναι παρά φωνές, και το είναι μορφοποιείται μέσα από το καθρέφτισμά του στη γραφή.
Η μόδα της επιστολογραφίας εξαπλώθηκε στην Γαλλία και την Αγγλία λόγω της όλο και μεγαλύτερης εκτίμησης που απολαμβάνουν τα συναισθήματα, η συμπόνοια και η ειλικρίνεια, καθώς εκλανβάνονται ως φιλοσοφικές και ψυχολογικές έννοιες με αντίκτυπο στον κοινωνικό και πολιτικό χώρο.(….) Η δυναμική αυτή αντανακλάται στη διπλή λειτουργία της επιστολής ως καθήκοντος και ως απόλαυσης.(….) Ένα αληθινό γράμμα μπορεί να περιλαμβάνει στοιχεία φαντασίας και μια λιτή ανάλυση των γεγονότων• με ανάλογο τρόπο, ένα φανταστικό γράμμα μπορεί να εναλλάσσει τον αφηγηματικό και τον ηθοπλαστικό λόγο, βάσει της αρχής, που ο ίδιος ο 18ος αιώνας είχε αντλήσει από τον Οράτιο, ότι η λογοτεχνία πρέπει συγχρόνως να διαπαιδαγωγεί και να ψυχαγωγεί. Σε τούτα προστίθετα, προς τα μέσα του αιώνα, η ιδέα ότι οφείλει επίσης να συγκινεί.
Η ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗΣ
Το μυθιστόρημα του 18ου αιώνα μιλά γενικότερα για τους περιορισμούς που επιβάλλονται στους νέους κατά τη μετάβασή τους από την παιδική στην ώριμη ηλικία.(…..) Αλληλογραφώντας, ο ήρωας των επιστολικών μυθιστορημάτων αποκομίζει εμπειρίες, διότι η αλληλογραφία αναπτύσσει τις διαπροσωπικές σχέσεις και ευνοεί την ανάλυση των ψυχικών καταστάσεων των διάφορων χαρακτήρων. Η κατ’ ανάγκη στατική θέση από την οποία αλληλογραφεί κανείς αντισταθμίζεται από τα ψυχολογικά ανοίγματα και τις ανταλλαγές που προσφέρει η επιστολογραφία.
Μια νέα χρήση της επιστολής, που καταπιάνεται με την οικογενειακή ζωή και τη θέση της γυναίκας σε τούτο το πλαίσιο, εμφανίζεται με το Ιουλία ή Νέα Ελοΐζα του Ρουσσώ.(….) Οι επικίνδυνες σχέσεις του Λακλώ εξερευνούν,
ΛΑΚΛΩ
αντιθέτως το κακό.
Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ
Τα δείγματα της γαλλικου τύπου τραγωδίας παραμένουν περιθωριακά, ενώ παράλληλα οι δραματουργοί των δυτικοευρωπαϊκών κρατών αναζητούν πρότυπα στο έργο του Σαίξπηρ.
Τα θεωρητικά πλαίσια αυτού του νέου θεάτρου που διαμορφώνεται στη Γαλλία και βρίσκει συνεχιστές στην Ευρώπη όρισε και εφάρμοσε στα έργα του ο Ντιντερό. Ο οποίος προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στα θέματα που θέτει ο αιώνας σχετικά με την ηθική και κοινωνική εμβέλεια του θεάτρο
Εμφάνιση του αστικού δράματος με τα εξής χαρακτηριστικά:
1. Θεματολογία που εμπνέεται από επίκαιρα θέματα ενώ η δράση τοποθετείται στο εσωτερικό μιας αστικής κατοικίας.
2. Η επιλογή προσώπων που παύουν να είναι μυθικοί βασιλείς και ήρωες, είναι καθημερινοί άνθρωποι που διαφοροποιούνται μέσα από το ρόλο που καλούνται να διαδραματίσουν μέσα στο περιορισμενο κοινωνικό πλαίσιο της οικογένειας.
3. Ο χαρακτήρας είναι ηθικο-διδακτικός.
Το σημαντικότερο δείγμα του αστικού δράματος είναι το Φιλόσοφος εν αγνοία του, του Σενταίν.
Μπωμαρσαί
Ο Μπωμαρσαί, οπαδός του Ντιντερό, εμμένει στον ηθικολογικό χαρακτήρα του δράματος. Με τους Γάμους του Φιγκαρό, ο Μπωμαρσαί έδειξε ότι η σκηνή μπορεί να λειτουργεί ως βήμα όπου στιγματίζονται οι πολιτικές και κοινωνικές αυθαιρεσίες. Ωστόσο το θέατρό του δεν περιορίζεται αποκλειστικά στην κριτική της κοινωνίας της εποχής του. Είναι πάνω απ’ όλα κωμικό και γι’ αυτό χρησιμοποιεί γρήγορους ρυθμούς, μουσικά στοιχεία, λογοπαίγνια και άλλα θεατρικά ευρήματα προκειμένου να δημιουργήσει ένα ζωντανό θέατρο.
Η μεταρρύθμιση του γερμανικού θεάτρου πραγματοποιείται μέσα από το έργο του Λέσιγκ που κυριαρχεί την δεύτερη περίοδο του διαφωτισμού. Χωρίς να αρνείται τελείως τη χρήση παλαιών προτύπων, αρνείται τη στείρα μίμηση και προτιμά να εργαστεί για τη δημιουργία μια εθνικής λογοτεχνίας υψηλού επιπέδου. Αντιστάθηκε σθεναρά στον Γκότσεντ και τη γαλλοφιλία και στράφηκε προς τον Σαίξπηρ για τη δημιουργία θεματολογίας που να ταιριάζει στην γερμανική αστική τάξη. Με το έργο του Σάρα Σάμσον θέτει τις βάσεις του γερμανικού αστικού δράματος, απορρίπτωντας τον αλεξανδρινό στίχο και διατηρώντας μόνο την ενότητα χαρακτήρων. Ωστόσο, το ασφαλέστερο πρότυπό του σε θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο παραμένει ο Ντιντερό.
Στο ιταλικό θέατρο δεσπόζουν οι μορφές των Κάρλο Γκολντόνι και Βιττόριο Αλφιέρι.
Ο Γκολνόνι, μεταρρυθμιστής του ιταλικού θεάτρου, θέλησε να δώσει μια ευχάριστη αλλά ακριβή εικόνα του ενετικού τρόπου ζωής. Εγκαταλείπει την κομμέντια ντε λα αρτέ και όλες τις παραδοσιακές μορφές και στρέφεται σε ένα κωμικό είδος μεγαλύτερης λογοτεχνικής αξίας. Αποδίδει με ακρίβεια τα χαρακτηριστικά των προσώπων και λιγότερο την ψυχολογία τους.
Ο Αλφιέρι, προσανατολίζεται προς την τραγωδία με ένα διπλό όραμα: από τη μια η αρχαιότητα και το μεγαλείο της και από την άλλη η εικόνα της ανθρωπότητας που κατορθώνει να ξεπεράσει τον εαυτό της. Οι ήρωές του ταλαντεύονται ανάμεσα στο υψηλό ιδεώδες και τη μετριότητα του κόσμου. Η τραγική τέχνη λειτουργεί εδώ ως διάμεσος για να ξεπεραστεί αυτή η αντινομία. Έτσι, το μεγαλείο που παραμένει άπιαστο μπορεί να επιτευχθεί μέσω της τραγωδίας.
Το δράμα είναι ο χώρος όπου η παράδοση και το νέο πνεύμα αντιπαρατίθενται με τη μεγαλύτερη δριμύτητα (…) η διαμάχη αυτή προσωποποιείται ως αντιπαράθεση του Ρακίνα προς τον Σαίξπηρ (…) η γαλλικού τύπου τραγωδία επιβιώνει ως το τέλος του αιώνα στις χώρες που δεν έχουν αναπτύξει σε ικανοποιητικό βαθμό μια λογοτεχνία στην ομιλουμένη γλώσσα (Ρωσία, Πολωνία, Ουγγαρία, Ελλαδα, Σουηδία). Αντίθετα στην Αγγλία, την Γαλλία και την Γερμανία, ο Σαίξπηρ επανέρχεται στις προτιμήσεις. (…) η θεατρική ανανέωση δεν συμπεριέλαβε την τραγωδία κι έλαβε χώρα σε ένα νέο είδος το αισθηματικό δράμα. Το πρότυπο του οποίου είναι αγγλικό.
Ο Ντιντερό αποτελεί τον κύριο θεωρητικό την ανανέωσης στην Γαλλία. (…) Ορισμένα χαρακτηριστικά της έκβασης θυμίζουν κωμωδία• διαφέρει όμως η ποιότητα της συγκίνησης που προξενεί το δράμα στους θαυμαστές του.
Μεγάλη επιτυχία του αστικού δράματος είναι το έργο Φιλόσοφος εν αγνοία του (1765) του Σενταίν. Η σκηνοθεσία του δημιουργεί συγκίνηση και παίζει με τον παράγοντα ευαισθησία: τόσο των ηρώων όσο και των θεατών.
Γκότχολντ Εφραίμ Λέσιγκ
Στο χώρο του δράματος, ο Γκότχολντ Εφραίμ Λέσιγκ μπορεί να θεωρηθεί ότι αποπερατώνει και ταυτόχρονα υπερβαίνει τον Διαφωτισμό στην Γερμανία. (….) Τόσο κατά τον Λέσιγκ όσο και κατά τον Ντιντερό «χρειάζονται χαρακτήρες μετρίου αναστήματος», δηλαδή ανθρώπινες υπάρξεις ούτε πολύ τέλειες, ούτε πολύ άβουλες, γιατί αυτές ακριβώς επιδέχονται αναμόρφωση. (…) Ο Λέσιγκ φτάνει στο αστικό δράμα (….) Στο εξής ο αστός παρεμβαίνει δικαιωματικά στο δράμα με την ιδιότητα του τραγικού ήρωα.
Ο Ενετός Κάρλο Γκολντόνι είναι, από τους θεατρικούς συγγραφείς της υπόλοιπης Ευρώπης, εκείνος που βρίσκεται πιο κοντά στις ιδέες του Ντιντερό και του Λέσιγκ. (…) επιδιώκει να δημιουργήσει ένα νέο τύπο θεάτρου . (….) αν και ονομάζονται «κωμωδίες», τα έργα του Γκολντόνι δεν αποβλέπουν όλα στο στο καθαυτό κωμικό. Το αξιοσημείωτο είναι η εμβρίθειά του, χάρη στην οποία η παραδοσιακή κωμωδία μετατρέπεται σε «σοβαρό είδος.».
ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΠΟΙΗΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ
Σταδιακή στροφή προς το λυρικό στοιχείο, σε συνδυασμό με την χρησιμοποίηση προτύπων από τη φύση. Στην προσπάθεια ανανέωσης του λυρισμού οι δημιουργοί στρέφονται προς το παρελθόν, το οποίο αποτελούν οι απαρχές του ευρωπαϊκού πολιτισμού του Μεσαίωνα. Συντελείται μια στροφή προς τις ρίζες των τοπικών λογοτεχνιών και αναδεικνύονται τα λαϊκά τραγούδια, ενώ η λυρική έμνευση εκπορεύεται από συναισθηματικές εξάρσεις, πάθη, ευαισθησία και φόβο.
Σημαντικότερο ίσως δείγμα αποτελούν τα ποιήματα του Τζέημς Μακφέρσον, που διατείνεται πως είναι μεταφράσεις του βάρδου του 3ου αιώνα Ossian. Η επιτυχία του εγχειρήματος αποτελεί μοναδικό και ανεξήγητο φαινόμενο. Η αναπόληση του παρελθόντος συγχέεται με τη θλίψη για το παρόν, συναισθήματα που αναπτύσσονται μέσα σε ένα τρομακτικό και γοητευτικό σκηνικό καταχνιάς, απόκρημνων βράχων και καταιγίδων.
Ενδεικτικό του πολυσύνθετου χαρακτήρα του 18ου αιώνα είναι το γεγονός ότι η ηπειρωτική Ευρώπη ανακαλύπτει στη μία και την ίδια Αγγλία δύο «μακάρια νησιά». Αυτό της εμπειρικής φιλοσοφίας και της λογικής και εκείνο του συναισθηματισμού (πρόδρομος του ευρωπαϊκού ρομαντισμού).(…) Η έννοια της φύσης έχει άλλη σημασία για τον ποιητή του Β’ μισού του αιώνα από εκείνη που είχε για τον φιλόσοφο το Α’ Μισό. Ενώ ο Διαφωτισμός αρνείται να δει μια θεϊκή σφραγίδα στη φύση, οι ποιητές της δεύτερης περιόδου, τελείως αντίθετα, την «θεοποιούν» και ακόμη και την μυθοποιούν. (…) ο σκοτεινός Μεσαίωνα γίνεται δημοφιλής, και μαζί του η Γοτθική εποχή.
Στο χώρο της αισθητικής, τα κριτήρια του αντικειμενικά ωραίου καταργούνται και αντικαθίστανται από την έννοια του ατομικού αισθητηρίου.
Ο Μίλτον ασκεί καθοριστική επιρροή στην Γερμανία, ιδιαίτερα στον Φρίντριχ Γκόντλιμπ Κλόπστοκ, ο οποίος δίνει νέα ώθηση στην ποιητική γλώσσα με το έργο του Μεσσιάδα. Αλλά και στον Φάουστ του Γκαίτε διαφαίνονται οι μιλτόνειες επιρροές.
Το μέγιστο φιλολογικό γεγονός της εποχής είναι η εμφάνιση του Σκωτσέζου Τζέημς Μακφέρσον με το ψευδώνυμο Όσσιαν. (…) η ενθουσιώδης πρόσληψη του Όσσιαν από την ηπειρωτική Ευρώπη προετοιμάζει το έδαφος για μια μελαγχολική ποίηση (…) που αντλεί τα θέματά της από τη φύση και το θάνατο.
Ο πρώτος Ιταλός ποιητής που παρέβη τις ποιητικές συμβάσεις του κλασικισμού είναι ο Μελκιόρε Τσεζαρότι (….) Η ελεύθερη και από λογοτεχνική άποψη ανώτερη μεταγλώτισση του πρωτότυπου, των Αποσπασμάτων του Όσσιαν, έχει τεράστια επιτυχία.(…) επηρέασαν διαχρονικά την εξέλιξη της ιταλικής ποιητικής γλώσσας. (….) απελευθερώνει τον ποιητικό λόγο και ανανεώνει τη λυρική έκφραση.
Η λυρική ποίηση της Ρωσίας ανανεώνεται θεαματικά στο έργο του Γαβριήλ Ντεζάρβιν
Στην Πολωνία, μετά τον τρίτο διαμελισμό της χώρας ωριμάζει το ρεύμα που ονομάστηκε η «ποίηση της οδύνης»: συναισθηματική και ειδυλλιακή, χαρακτηρίζεται από ένα έντονο πατριωτισμό και βαθύτατη ειλικρίνεια. Αντιπροσωπευτικό δείγμα αποτελεί το ποίημα Ο Πολωνός βάρδος που έγραψε ο νεαρός πρίγκηπας Αδάμ Γιέρζυ Τσαρτορίσκι.
Στην Αγγλία, με μόνες εξαιρέσεις τον Μπερνς και τον Μπλέηκ, το Β’ μισό του 18ου αιώνα, δεν έχει παρά ποιητές δεύτερης κατηγορίας.
ΓΚΑΙΤΕ: ΑΠΟΤΟ “STURM UND DRANG” ΣΤΟ “KLASSIC”
Το συγκεκριμένο πέρασμα αποτελεί κοινό στοιχείο, μέσα από διαφορετικούς δρόμους, των 2 σημαντικότερων Γερμανών εκπροσώπων του 18ου αιώνα, Γκαίτε και Σίλλερ.
Σίλλερ
Το έργο του Γκαίτε αποτελεί σημείο αναφοράς για κάθε μορφή σκέψης και τέχνης για περισσότερο από μισό αιώνα. Με την εκρηκτική συμμετοχή του στο Sturm und Drang, προσφέρει στη Γερμανία τη μεγάλη εθνική και λαϊκή ποίηση. Ενώ στην ωριμότητά του προσφέρει μιαν «κλασική» αισθητική που σταδιακά μετριάζεται από ρομαντικά στοιχεία. Η διαδοχή των έργων του μαρτυρεί αυτές τις εσωτερικές ανακατατάξεις, προϊόντα άλλοτε αργής ωρίμανσης και άλλοτε απότομων κρίσεων. (…) Με το επιστολικό μυθιστόρημα Τα πάθη του Βέρθερου, ο Γκαίτε καταξιώνεται σε όλη την Ευρώπη. Έργο με εντυπωσιακές καινοτομίες, το οποίο χάρη στον ποιητικό ρεαλισμό του αποδίδει μια πιστή εικόνα της ζωής και των ηθών της γερμανικής αστικής τάξης, που διαφέρει από τις αντίστοιχες γαλλικές ή αγγλικές κοινωνικές τάξεις. Αποτελεί ένα μυθιστόρημα της επιθυμίας για έρωτα, καθώς η καρδιά του ήρωα ασυγκράτητη, παρασύρεται από το αβάσταχτο πάθος που της προκαλεί κάθε νέο συναίσθημα. Ο Γκαίτε μας αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές και αντιδράσεις της ανθρώπινης ψυχής που κανείς ως τότε δεν είχε μελετήσει. (…) με το έργο αυτό που συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία του Sturm und Drang, ο Γκαίτε εγκαινιάζει το σύγχρονο μυθιστόρημα και, ξεσκεπάζοντας ενδόμυχα συναισθήματα θέτει τις βάσεις του ρομαντικού κινήματος.
Η συνάντηση του Γκαίτε με τον Σίλλερ υπήρξε καθοριστική και με για τους δύο (…) ο Σίλλερ είναι στην Γερμανία, ο εμπνευστής της μεγάλης ιστορικής και πολιτικής τραγωδίας στην οποία απεικονείζεται συμβολικά η ανθρώπινη τραγωδία.
Το γερμανικό κίνημα «Sturm und Drang» (Θύελα και Ορμή) εμφανίζεται τη δεκαετία του 1770. Αποτελεί ένα εφήμερο πλην όμως δυναμικό κίνημα, με ζωτικά κέντρα τη Φρανγκφούρτη και το Γκέτιγκεν. (…) δεν εμφάνισε λογοτεχνικά μανιφέστα κι επέζησε χάρη στις γραπτές και προφορικές επαφές και σχέσεις των συγγραφέων που το απάρτιζαν. (…) Οι οπαδοί του Sturm und Drang
Δεν επιδιώκουν απλά να αποτινάξουν την κηδεμονία του γαλλικού κλασικισμού, αλλά προσβλέπουν και σε πολιτική απελευθέρωση, σε μια κατακερματισμένη Γερμανία με δύο θρησκείες. (…) Χάρη στην εθνική συνιστώσα εκφράζεται η ανάγκη επαναξιολόγησης της της γερμανικής γλώσσας (Χέρντερ), ενώ αναζοπυρώνεται το ενδιαφέρον για τη δημοτική ποίηση. (….) Η νέα γενιά στοχεύει στην ατομικότητα εκείνη που είχε ανακαλύψει η Αναγέννηση: εκλαμβάνει το ανθρώπινο πρόσωπο ως ενότητα σώματος, ψυχής και πνεύματος• τέλος, πρεσβεύει μια ιδέα της φύσης σε απόλυτο βαθμό, όπως την εννούσε ο Ρουσσώ. Τα θεματά της τα αναζητά από τον κόσμο των παιδιών, των απλών και αφελών ανθρώπων, των βιβλικών και ομηρικών ηρώων, των ηρώων τη γερμανικής ιστορίας. Οι εκπρόσωποι του Sturm und Drang εξαίρουν τη δύναμη του πάθους. Για τούτο, το καταλληλότερο μέσο φαίνεται να είναι το δράμα, και μάλιστα το πεζό (…) Η μάχη δίνεται υπέρ της πολιτικής ελευθερίας και υπέρ του ελεύθερου έρωτα, κατά των κοινωνικών εμποδίων και των κατά συνθήκη ψευδών που προβάλει η κοινωνία στο χώρο της ηθικής. Τέλος, διεκδικείται μια φυσική θρησκεία απέντνι στον εκκλησιαστικό δεσποτισμό.
Δύο κυρίως συγγραφείς είναι αντιπροσωπευτικοί του γερμανικού «Klassik», o Γκαίτε και ο Σίλλερ.(…) ο ποιητής προτίθεται να συμφιλιώσει την ηθική και τη λογική σε μια αισθητική αρμονία. (…) Ο άνθρωπος του «Klassik» πιστεύει σε μια φύση όπου το θείο πνεύμα τη διατρέχει απ’ άκρου εις άκρον, και το έργο της τέχνης, με τη δομή του την ίδια, αναπαριστά τα έργα της φύσης. Η αισθητική του «Klassik» στηρίζεται επομένως σε μια πανθεϊστική κοσμοαντίληψη. Η Τέχνη καλεί σε παρουσία μάλλον τους νόμους της ζωής και την αλήθεια. (…) όσο για την ποιητική γλώσσα, ο κλασικισμός προτιμά τον έμμετρο λόγο και τις πάγιες μορφές του.
Ο Γκαίτε μετέχει στο κίνημα «Sturm und Drang», μεταξύ 1771-1785, με τους ύμνους στον Προμηθέα, στον Μωάμεθ και στον Κρόνο, με ποιήματα άμεσου και ειλικρινούς λυρισμού. (….) Η αρχαία αρχιτεκτονική και γλυπτική, αλλά και η φυσικότητα του τρόπου ζωής στο Νότο, τον οδηγούν στη σύλληψη του κανόνα μιας αρμονίας που συνδυάζει το σύνολο των ανθρώπινων ιδιοτήτων: το πνεύμα (που άλλοτε τα φώτα πρόβαλλαν σε προνομιακή θέση) όσο και την ευαισθησία («Sturm und Drang»), το σώμα όσο και το νου, τον χριστιανικό (και ιδίως προτεσταντικό) ασκητισμό και παράλληλα τον παγανιστικό αισθησιασμό.
Ο Γκαίτε και ο Σίλλερ εξελίσσονται λοιπόν σε κλασικούς. Εξετάζουν και ασκούνται συστηματικά σε ορισμένα λογοτεχνικά είδη, όπως η μπαλάντα, η τραγωδία, το μυθιστόρημα, το έπος, αποβλέποντας στο καθολικό και το οικουμενικό, στο πνεύμα της Ποιητικής του Αριστοτέλη, την οποία ανακλύπτουν εκ νέου, με θαυμασμό.
Καθώς η φόρμα είναι από τα έκδηλα αρακτηριστικά του κλασικού ύφους, ο Γκαίτε αντικαθιστά τους ελεύθερους ρυθμούς της νεανικής του ποίησης –τον «γερμανικό στίχο»- με ελληνο-ρωμαϊκής έμπνευσης στιχικά σχήματα: ίαμβους, τροχαίους, δακτύλους… Ο πεζός λόγος των δραμάτων του «Sturm und Drang» εκτοπίζεται από τον ιαμβικό ανομοικατάληκτο πεντάμετρο, τον στίχο δηλαδή, των τραγωδιών του Σαίξπηρ, που στο γερμανικό θέατρο είχε εισάγει ο Λέσιγκ.
Τα λεγόμενα μετακλασικά έργα του Γκαίτε (γραμμένα μετά το θάνατο του Σίλλερ, το 1805), απομακρύνοται και πάλι από τις πολύ αυστηρές μορφές, αλλά συγχρόνως υιοθετούν μια γλώσσα πιο αφηρημένη και αποδεσμεύουν τη συμβολική τους αξία από κάθε συγκυριακό προσδιορισμό.
Ζ.Ζ. Ρουσσώ
ΖΑΝ-ΖΑΚ-ΡΟΥΣΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ
Στο Ρουσσώ συναντάμε δύο στοιχεία που διαμορφώνουν τη φυσιωγνωμία του τέλους του 18ου αιώνα. Το φιλοσοφικό στοχασμό και την ευαισθησία. Η καταγγελία της κοινωνίας από τη μία και η έκφραση ενός πρωτόγνωρου συναισθηματισμού από την άλλη, προσδίδουν στο φιλοσοφικό, μυθιστορηματικό και αυτοβιογραφικό έργο του συνέχεια και συνάφεια.
Στο κέντρο του στοχασμού του ενυπάρχει η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι απ’ τη φύση του καλός κι ευτυχισμένος. Η διαφθορά και η δυστυχία του σύγχρονου ανθρώπου οφείλεται αποκλειστικά στην κοινωνία. (….) ο Ρουσσώ υποστήριξε ότι οσάκις ο άνθρωπος προσπάθησε να διεισδύσει στα καλά φυλαγμένα μυστικά της φύσης, προσπαθώντας να καλλιεργηθεί μέσω των επιστημών, των γραμμάτων και των τεχνών, κατέληξε σε μια ολέθρια παρακμή.(….) Συνδέεται έτσι η πρόοδος του ανθρώπινου πνεύματος με την ηθική και πολιτική παρακμή.
Το έργο του Ρουσσώ φέρουν τα χαρακτηριστικά εκείνα που συντελείται στην καμπή του αιώνα. Ο ορθολογισμός και η κριτική σκέψη παραχωρούν σταδιακά τη θέση τους σε ένα σύστημα αξιών που βασίζεται στο συναίσθημα.
….ο σημαντικότερος νεωτερισμός είναι η θέση που καταλαμβάνει η φύση και οι περιγραφές της στο έργο του, στοιχείο που θα κυριαρχήσει στον επερχόμενο ρομαντισμό.
Ο Ρουσσώ υπήρξε συνήγορος των φτωχών και παρέμεινε κι ο ίδιος φτωχός για όλη του τη ζωή. Το να μην αποκομίσει κέρδος ήταν γι’ αυτόν ζήτημα ζωής.
Δεν ασπάστηκε ποτέ ανεπιφύλακτα την υπόθεση της Εγκυκλοπαίδειας. (….)αρνείται να μπει στην «κομματικοποιημένη» λογική αφενός των προοδευτικών αφετέρου των Καθολικών και συντηριτικών, κάτι που θα τον κάνει μισητό και στις δύο παρατάξεις.
Στο Η νέα Ελοΐζα, παράλληλα με το φυσιολατρικό ιδεώδες και τη γεύση οικογενειακής ευτυχίας, ρίχνει και τα σπέρματα της εξέγερσης κατά της ταξικής κοινωνίας.
Στο Εμίλιος θέτει τις βάσεις της αντι-αυταρχική παιδαγωγικής, ενώ το Κοινωνικό Συμβόλαιο προσδιορίζει τις αρχές μιας δημοκρατικής αλλά ριζικά αντιφιλελεύθερης πολιτικής. (…) απέβη το ευαγγέλιο των Γάλλων επαναστατών, με τίμημα, εξάλλου, αναπόφευκτες διαστρεβλώσεις του νοήματός του.
Ο Ρουσσώ ενέπνευσε διαχρονικά όλες τις μορφές επαναστατικής ηθκολογίας.
Από το πρώτο του έργο συνδέει τις προόδους του πνεύματος με την πολιτική και ηθική παρακμή.
ΣΥΝΟΨΗ
• Η ευρωπαϊκή σκέψη εγκαταλείπει σταδιακά τα κλασικά πρότυπα καθώς η θρησκευτική πίστη που κυριαρχούσε στη λογοτεχνία τον 17ο αιώνα αφήνει τη θέση της στην περιέργεια και τη δίψα για μάθηση, ενώ η διαφαινόμενη διατήρηση των προτύπων των Αρχαίων αντικαθίσταται από την έντονη επιθυμία για αλλαγή
• Οι συγγραφείς και οι φιλόσοφοι οδεύουν προς ένα κοινό στόχο: να βοηθήσουν τον άνθρωπο να ζήσει πιο ευτυχισμένος πάνω στη Γη και να τον κάνουν, ίσως καλύτερο.
• Η αλλαγή διαφαίνεται στο επίπεδο της λογοτεχνικής παραγωγής, όπου εγκαταλείπονται τα κλασικά πρότυπα. Ειδικά στο Β’ μισό του αιώνα, η αναγέννηση του λυρισμού και η επικράτηση του συναισθηματικού στοιχείου θέτουν τις βάσεις για την αναμόρφωση της πεζογραφίας που οδηγείται σε νέες αφηγηματικές μορφές.
• Στο θέατρο, απορρίπτεται η αισθητική της κλασικής γαλλικής τραγωδίας και του μολιερικού θεάτρου, ενώ η αναγνώριση του σαιξπηρικού θεάτρου συνέβαλαν στη δημιουργία του δράματος.
• Η ποίηση αφομοιώνει νέα αισθητικά δεδομένα, αλλά μοιάζει περισσότερο να προετοιμάζεται για την κορυφαία θέση που της επιφυλάσσει ο ρομαντισμός.
ΠΗΓΕΣ
Βάρσος Γιώργος, Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τον 6ο έως τις αρχές του 18ου αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 1999.
Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992)
Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, μτφρ. Α. Ζηράς κ.ά., τ. Β, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la Literature Européene, 1992).
Γκότση Γ. & Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18ου έως τον 20ο αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000.
Εγκυκλοπαίδεια, Πάπυρος-Larousse-Britannica, εκδ. Πάπυρος, επιμ. Βίκτωρ Αθανασιάδης κ.ά., Αθήνα 21997.
1) Charles Darwin – Η Καταγωγή των Ειδών
Στην δεύτερη θέση Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος που αποτελεί ένα από τα πλέον διαδεδομένα κείμενα της σοσιαλιστικής- κομμουνιστικής φιλολογίας και μπορεί να χαρακτηριστεί πλέον ένα κλασικό πολιτικό κείμενο. Γράφτηκε από τον Κάρλ Μάρξ και τον Φρίντριχ Ένγκελς, από τα τέλη του 1874 μέχρι τις αρχές του 1848. Θεωρείται από τους ιδεολογικούς συνοδοιπόρους του ως ένα θεωρητικό κείμενο για την Καπιταλιστική και την Σοσιαλιστική κοινωνία, αλλά ταυτόχρονα και οδηγός για δράση, οδηγός για την προλεταριακή επανάσταση που θα ανατρέψει την κυριαρχία της Αστικής τάξης και θα εγκαθιδρύσει μιαν αταξική κοινωνία.
3) William Shakespeare – Τα Άπαντα
Στην 4η θέση Η Πολιτεία (ή Περί δικαίου), που είναι ένα από τα γνωστότερα έργα του Πλάτωνα, και γράφτηκε περίπου το 380 π.Χ, ολοκληρώθηκε γύρω στα 374 π.Χ. κι έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή τόσο στη φιλοσοφία όσο και στην Πολιτική θεωρητική. Στην Πολιτεία, ο Σωκράτης και άλλοι εξέχοντες Αθηναίοι και ξένοι συζητούν τη σημασία της δικαιοσύνης και εξετάζουν κατά πόσο είναι πιο ευτυχισμένος ένας δίκαιος άνθρωπος από έναν άδικο, κατασκευάζοντας μια φανταστική πολιτεία, την Καλλίπολη, με φιλόσοφους-βασιλείς. Επίσης, συζητείται η φύση του φιλόσοφου, ή «Περί Ιδεών» θεωρία του Πλάτωνα, η διαμάχη ανάμεσα στη φιλοσοφία και την ποίηση και η αθανασία της ψυχής. Το 380 π.Χ όλα αυτά……
Πέμπτο το βιβλίο του Ιμμάνουελ Καντ, που θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές και φιλοσόφους όλων των εποχών. Τον χαρακτηρίζει η αυτόνομη σκέψη, απαλλαγμένη από τις υπαγορεύσεις και της προκαταλήψεις της έξωθεν πολιτικής εξουσίας. Το έργο του Καντ επέχει θέση συνδετικού κρίκου μεταξύ του Ορθολογισμού και του Εμπειρισμού, φιλοσοφικών ρευμάτων-παραδόσεων του 18ου αιώνα. Είχε, επιπροσθέτως, αποφασιστική επίδραση στο κίνημα του Ρομαντισμού και στη φιλοσοφία του Γερμανικού Ιδεαλισμού του 19ου αιώνα. Το έργο του αποτέλεσε επίσης σημείο εκκίνησης για πολλούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα.
Ιστορία-Τέχνες-Πολιτισμός 