Αντιμετώπισε συστηματικά και περιεκτικά όλα τα σημαντικά φιλοσοφικά ζητήματα της εποχής του. Από τις πάνω από 150 πραγματείες του σώζονται περίπου 30. Παρέδωσε ένα φιλοσοφικό σύστημα συγκλονιστικής δύναμης και εύρους.
ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ & ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ
Τα αισθητά αντικείμενα έχουν αυτόνομη ύπαρξη, γιατί απ’ αυτά αποτελείται ο πραγματικός κόσμος. οι ιδιότητες εκπορεύονται από το ίδιο το αντικείμενο, ενώ αποκτούν το νόημά τους μόνο σε σχέση με το ίδιο. Συνεπώς, ενδεχόμενη ανεξάρτητη ύπαρξη των ιδιοτήτων θα έχανε το νόημά της. (69-70)
Τα αντικείμενα αποτελούν ένωση δύο διακριτών αλλά αδιαίρετων επιπέδων (κατηγοριών):
Μορφή: που φέρει τις ιδιότητες του αντικειμένου
Ύλη: αποτελεί το υλικό υπόβαθρο που κατέχει συγκεκριμένες ιδιότητες. (70)
Η διαδικασία απόκτησης της γνώσης ακολουθεί τρία στάδια:
1. Αφετηρία αποτελεί η Αισθητηριακή Εμπειρία
2. Προϊόν της επανάληψης της προηγούμενης είναι η Μνήμη
3. Τέλος, ακολουθεί η Ενορατική Σύλληψη των καθολικών χαρακτηριστικών των πραγμάτων
Η Γνώση ξεκινά από την εμπειρία
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ —-ΕΠΑΓΩΓΗ—-> ΝΟΜΟΣ ή ΘΕΩΡΙΑ —-ΠΑΡΑΓΩΓΗ—-> ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ-ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ
ΦΥΣΗ & ΜΕΤΑΒΟΛΗ
Αφετηρία αποτελεί η υπόθεση ότι η μεταβολή είναι πραγματική.
Η Μεταβολή λαμβάνει χώρα μόνο στο επίπεδο της Μορφής, ενώ η Ύλη παραμένει σταθερή.
Επιπλέον, η Μορφή μεταβάλλεται χάρη στην ύπαρξη του δίπολου: Μορφής προς Επίτευξη – Απουσίας Μορφής προς Επίτευξη.
Η μεταβολή έχει πάντα καθορισμένο τέλος.
Καθοριστική παράμετρος είναι πως η μεταβολή δεν λαμβάνει χώρα στον άξονα Μη Είναι – Είναι, αλλά στον άξονα Είναι δυνάμει – Είναι ενέργεια.
Έτσι απεμπλέκεται από την ένσταση του Παρμενίδη πως το τίποτα παράγει τίποτα, χάρη στην επινόηση μιας εναλλακτικής κατηγορίας.
Πηγή της Μεταβολής: Η Φύση του αντικειμένου.
Κάθε μεταβολή μπορεί να αναχθεί στη φύση του αντικειμένου.
Η φύση σύνθετων οργανισμών δεν προκύπτει από άθροιση ή μείξη των φύσεων των επιμέρους αντικειμένων αλλά έχει δική του ενική φύση ως ενοποιημένο όλο.
ΤΑ 4 ΑΙΤΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ:
1. ΕΙΔΙΚΟ: Η μορφή που προσλαμβάνει το αντικείμενο
2. ΥΛΙΚΟ: Η σταθερή ύλη στη μορφή της οποίας πραγματοποιείται η μεταβολή.
3. ΠΟΙΗΤΙΚΟ: Ο φορέας της δράσης που επιφέρει τη μεταβολή
4. ΤΕΛΙΚΟ: Ο σκοπός για τον οποίο πραγματοποιείται η μεταβολή
Ο σκοπός και η λειτουργία πολλών πραγμάτων είναι απαραίτητη για την κατανόησή τους.
Κατά συνέπεια το Τελικό Αίτιο έχει προτεραιότητα έναντι του Υλικού
Ο Κόσμος είναι εύτακτος, οργανωμένος, κόσμος σκοπιμότητας, τα αντικείμενα του οποίου συμπεριφέρνονται προβλέψιμα λόγω της Φύσης τους.
Η έμφαση στη λειτουργική εξήγηση, στην οποία οδηγεί η τελεολογία του Αριστοτέλη, απέκτησε θεμελιώδη χαρακτήρα για όλες τις επιστήμες και παραμένει ακόμα και σήμερα κυρίαρχος τρόπος εξήγησης στις βιολογικές επιστήμες.
ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
Αρχή: το σύμπαν είναι αιώνιο και συνεπώς δεν υπάρχει αφετηριακή στιγμή δημιουργίας του. [Συνεπής με την πεποίθηση ύπαρξης των μεταβολών στον άξονα Είναι δύναμη- Είναι Ενέργεια].
Το Σύμπαν χωρισμένο σε δύο περιοχές:
1. ΥΠΟΣΕΛΗΝΕΙΑ: Κάτω από την τροχιά της Σελήνης. Αποτελεί την κατώτερη περιοχή στην οποία λαμβάνουν χώρα τα φαινόμενα της γέννησης, της φθοράς και των μεταβολών.
2. ΥΠΕΡΣΕΛΗΝΕΙΑ: Πάνω από την τροχιά της Σελήνης. Αποτελεί την ανώτερη ουράνια περιοχή των αιώνια αμετάβλητων κύκλων. Η σύστασή τους αποτελείται από το αναλλοίωτο πέμπτο στοιχείο, τον Αιθέρα (πεμπτουσία). Ενώ δεν υπάρχει κενό (πλήρης αιθέρα).
Τα 4 θεμελιώδη στοιχεία της Υποσελήνειας περιοχής είναι: Γη, νερό, φωτιά, αέρας.
Αυτά μπορούν να αναχθούν σε αισθητές ιδιότητες. Αποφασιστικής σημασίας είναι τα ζεύγη: Θερμό-Ψυχρό & Υγρό-Ξηρό.
Οι διάφορες ουσίες που αποτελούν τον κόσμο τον γεμίζουν πλήρως, χωρίς να αφήνουν καθόλου κενό.
Επιπλέον 2 στοιχεία είναι βαριά (νερό, γη) και 2 ελαφρά (αέρας, φωτιά).
Τα βαριά κατευθύνονται προς το κέντρο του σύμπαντος και τα ελαφρά ανεβαίνουν προς την περιφέρεια (λόγω της φύσης τους).
ΕΠΙΓΕΙΑ & ΟΥΡΑΝΙΑ ΚΙΝΗΣΗ
2 βασικές αρχές:
1η η κίνηση δεν είναι ποτέ αυθόρμητη. Για κάθε κίνηση απαραίτητη προϋπόθεση η ύπαρξη του κινούντος
2η 2 είδη κίνησης: 1. Φυσική – 2. Εξαναγκασμένη ή Βίαιη
Στη Φυσική, η φύση του σώματος αποτελεί το Κινούν. (Στα ανάμεικτα η διεύθυνση καθορίζεται από την αναλογία των επιμέρους στοιχείων)
Στην εξαναγκασμένη, το ρόλο του κινούντος έχει η δύναμη που ασκείται. Όταν δε αυτή σταματά να επενεργεί, η
ΠΛΑΤΩΝΑΣ κ’ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ.
κίνηση συνεχίζεται γιατί το Μέσο παίρνει το ρόλο του κινούντος.
Κίνηση εξαρτάται από δύναμη & αντίσταση. [t = Δ/Α] (84)
Στην Υπερσελήνεια: Η τελειότερη μορφή κίνησης, δηλαδή η συνεχής, ομαλή, κυκλική, καθώς λόγω απουσίας αντίθετου του αιθέρα στοιχείου δεν επιδέχεται ποιοτική αλλαγή.
Οι Απλανείς αστέρες κινούνται ομαλά, σα να είναι στερεωμένοι σε ομαλά περιστρεφόμενη σφαίρα.
Οι 7 Πλανώμενοι ή Πλανήτες: εκτελούν πιο πολύπλοκη κίνηση που όμως είναι συμβατή με την ομαλή κυκλική κίνηση του ουρανού.
Αίτιο κίνησης στον Ουρανό: Η επιθυμία των ουράνιων σφαιρών να μιμηθούν την τελειότητα του Δημιουργού αποτελεί το Πρώτο Κινούν ως τελικό αίτιο.
ΠΗΓΗ
1. Lindberg D., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Εκδ. Ε.Μ.Π, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα2 1997.
Κατά τους Μέσους Χρόνους δεν αναπτύχθηκε μια ουσιαστική σύνθεση ανάμεσα στην κυρίαρχη αριστοτελική κοσμολογία και τη χριστιανική πίστη….η κοσμολογία μας έδωσε τελικά τη μεσαιωνική εικόνα του κόσμου, ενώ η τεχνική αστρονομία της εποχής έδωσε μόνο μερικές συνοριακές συνθήκες των προβλημάτων.
Η αστρονομία, μια από τις επτά ελευθέριες τέχνες, κατείχε πάντα σημαντική θέση στο εκπαιδευτικό σύστημα, είτε στα μοναστικά σχολεία είτε στα πανεπιστήμια. Οι πρακτικές εφαρμογές (προσανατολισμός εκκλησιών, Μέκκα, ναυσιπλοΐα, ημερολόγιο) έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξή της.
ΜΕΚΚΑ
ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Η μεσαιωνική κοσμολογία ασχολείται με ερωτήματα του τύπου: Έχει αρχή & τέλος το σύμπαν; Δημιουργήθηκε εκ του μηδενός; Είναι τέλειο; Υπάρχει τίποτα πέρα απ’ αυτό; Βρίσκεται σε συγκεκριμένη θέση; Υπάρχουν άλλοι κόσμοι; Πόσες είναι οι ουράνιες σφαίρες που φέρουν πλανήτες; Ποιος κινεί αυτές τις σφαίρες; Υπάρχει κόπωση σ’ αυτές τις κινήσεις; Σχηματίζουν οι σφαίρες ένα συνεχές ή είναι διακριτές; Είναι οι σφαίρες ρευστές ή σκληρές; …..Ποια είναι η σχέση της Γης με το σύμπαν; Ποιο το σχήμα της και η θέση της; Επιστημονικά ερωτήματα: Πως σχετίζεται η κοσμολογία του Αριστοτέλη με την αστρονομία του Πτολεμαίου;
Κατά τη χριστιανική παράδοση, κυρίαρχη είναι η αντίληψη αρχής του σύμπαντος, ενώ κατά την αρχαία ελληνική η ύλη δεν έχει αρχή.
Για τον Αριστοτέλη, τα σώματα κινούνται σύμφωνα με τη φύση τους και οι κινήσεις είναι πεπερασμένες. Συνεπώς, ένας κόσμος με διαφορετικού τύπου σώματα θα ήταν κόσμος μόνο κατ’ όνομα αφού η κινηματική συμπεριφορά των σωμάτων θα έρχονταν σε πλήρη αντίθεση με τις αντιλήψεις του για την κίνηση. (178)
Το ζήτημα της αιωνιότητας του κόσμου αποτέλεσε κεντρικό θέμα τον 13ο αι. στο Παρίσι. …Οι λόγιοι του 13ου & 14ου αι. προσπάθησαν να συμβιβάσουν δημιουργία & αιωνιότητα του κόσμου. Οι απόψεις που υποστηρίχτηκαν είναι οι εξής:
Ο κόσμος δημιουργήθηκε αλλά η ύλη είναι αιώνια (καταδικάστηκε).
Ο χρόνος αρχίζει όταν ο Θεός δημιούργησε την πρώτη κίνηση, συνεπώς η αιωνιότητα ταυτίζεται με την πλήρη διάρκεια του χρόνου.
Δεν μπορεί να αποδειχτεί η πρόταση περί αρχής του κόσμου. Ο Ακινάτης που την υιοθέτησε, υποστήριξε πως η θεϊκή παντοδυναμία, μπορεί να παράγει γεγονότα ταυτόχρονα, συνεπώς να δημιουργήσει κόσμο χωρίς χρονική αρχή, έναν αιώνια υπάρχοντα κόσμο.
Nicole Oresme
Τον 14ο αι. Μπουριντάν & Όρεμ θεωρούν ότι ο κόσμος δημιουργείται βάσει της πίστης, αλλά η λογική ανάλυση του υπερσελήνιου κόσμου οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος δεν μπορεί να έχει δημιουργηθεί ή να καταστραφεί, με φυσικά μέσα, με τρόπο κατανοητό. Αλλά επειδή έχει δημιουργηθεί από τη θέληση του Θεού δεν μπορεί να είναι αιώνιος.
Η ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ & Η ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. ΤΟ ΕΞΩΚΟΣΜΙΚΟ ΚΕΝΟ.
Ο κόσμος του Μεσαίωνα αποτελεί θεϊκό δημιούργημα, οπότε μπαίνει το ερώτημα αν είναι τέλειος. Η έννοια του κόσμου-σύμπαντος έχει 4 περιεχόμενα:
1. Το ευρύτερο περιέχει το σύνολο των υλικών & πνευματικών πραγμάτων, περιλαμβάνοντας τον Θεό και τις διάνοιες.
2. Υπάρχουν όλα τα προηγούμενα εκτός του Θεού.
3. Περιλαμβάνει υποσελήνιο κόσμο & ουράνια σώματα.
4. Μόνο ο υποσελήνιος κόσμος.
Για τον Αριστοτέλη η τελειότητα είναι 2 ειδών: Απόλυτη & Σχετική
Οι περισσότεροι μεσαιωνικοί λόγιοι δεν θεωρούσαν ότι ο κόσμος είναι τέλειος.
Μπουριντάν: Το ευρύτερο περιέχει το σύνολο των υλικών & πνευματικών πραγμάτων, περιλαμβάνοντας τον Θεό και τις διάνοιες
Jean Buridan
(θέση 1) δεν αποτελεί όλον. Αποτελεί ετερογενή συνάθροιση, η οποία περιλαμβάνει το Θεό ως απόλυτα τέλειο, συνεπώς η συνάθροιση δεν μπορεί να έχει τον ίδιο βαθμό τελειότητας. Επίσης, αν ο κόσμος περιλαμβάνει υποσελήνιο κόσμο & ουράνια σώματα (θέση 3), αποτελεί ετερογενές σύνολο που δεν είναι τέλειο, γιατί τέλειος είναι μόνο ο Θεός.
Οι μεσαιωνικοί δέχονταν κατά βάση μια σχετική τελειότητα του κόσμου (παρατηρούσαν ατέλειες στη φύση)….ρωτούσαν αν ο Θεός είναι σε θέση να τον βελτιώσει:
Πέτρος ο Λομβαρδός: Ο Θεός ως παντοδύναμος έκανε τα πράγματα τα κάλλιστα δυνατά, αλλά παράλληλα έχουν δυνατότητα βελτίωσης. Συνεπώς, ο Θεός μπορεί να τα βελτιώσει. Αυτή η τυπικά σχολαστική τοποθέτηση αποτέλεσε βάση των μεσαιωνικών αντιλήψεων περί τελειότητας.
Η τελειότητα του κόσμου στον χριστιανισμό ταυτίζεται με την αγαθότητα και κρίνεται και με βάση τη σχέση της με το Θεό: Ο κόσμος δεν μπορεί να βελτιωθεί με αύξηση τελειότητας του Θεού, γιατί Αυτός είναι ήδη τέλειος. Η τελειότητα αυξάνει με αύξηση του αριθμού των ειδών & ποιοτική βελτίωση, αλλά ποτέ δεν γίνεται κάτι απόλυτα τέλειο.
Μπουριντάν: Ο Θεός δεν κατασκευάζει άπειρο εν ενεργεία, συνεπώς απόλυτα τέλειο, γιατί αυτό θα περιόριζε τη δύναμή Του, αφού έπειτα δε θα μπορούσε να κατασκευάζει κάτι τελειότερο. Κατά τους σχολαστικούς, ο Θεός έφτιαξε τον κόσμο όσο τέλειο θεωρούσε ότι χρειάζετα
Τα προβλήματα τελειότητας του κόσμου οδηγούν ευθέως στο πρόβλημα πλήθους των κόσμων.:
Ο Αριστοτέλης αρνείται την πολλαπλότητα των κόσμων. (Αντίθεση με τη θεϊκή παντοδυναμία τον 13ο αι.).. Το κενό είναι αδύνατο για τον Αριστοτέλη και συνεπώς η πολλαπλότητα κόσμων
Για τους σχολιαστές: η θεϊκή παντοδυναμία μπορούσε να κατασκευάσει πολλούς κόσμους, αλλά η φύση ως αιτιακό δημιούργημα δεν είναι σε θέση να δεχτεί επιπλέον κόσμους.
Ο Όρεμ υπονομεύει την αριστοτελική φυσική διδασκαλία.. Ο Θεός μπορεί εκ του μηδενός να κατασκευάσει ένα νέο κόσμο.
Μπουριντάν: Αν ο Θεός ήθελε μπορούσε να κατασκευάσει κενό, αλλά δεν πρέπει να το υποθέσουμε, γιατί οφείλουμε να μην υποθέτουμε πράγματα που δεν είναι αντιληπτά από τις αισθήσεις, την εμπειρία, το φυσικό κόσμο & τη Βίβλο. Πάντως δέχεται την υπερφυσική δυνατότητα ύπαρξης εξωκοσμικού κενού.
Η ΑΦΘΑΡΣΙΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ & Η ΑΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΟΥΡΑΝΙΑ ΥΛΗ
Οι Έλληνες κληροδότησαν στους Μέσους Χρόνους 2 αντιτιθέμενες απόψεις για την οντολογική φύση του σύμπαντος:
ΠΛΑΤΩΝΑΣ κ’ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ.
Πλάτωνας στον Τιμαίο: η σωματικότητα του σύμπαντος πρέπει να αποδοθεί στην παρουσία του γήινου στοιχείου, η φωτιά κυριαρχεί στη σύστασή τους, ενώ τα’ άλλα 2 στοιχεία αναγκαστικά υπάρχουν, λόγω πλατωνικής αντίληψης που απαιτεί 2 οντολογικές μεσότητες, με τη μορφή γεωμετρικής αναλογίας.
Αριστοτέλης: Διάκριση ευθύγραμμης κίνησης με τα 4 υποσελήνεια στοιχεία & κυκλικής κίνησης ουράνιων σωμάτων και ύπαρξης του 5ου στοιχείου του Αιθέρα.
Κυριάρχησε η αριστοτέλεια άποψη κατά τους Μέσους Χρόνους , την οποία οι σχολαστικοί υπεράσπισαν τόσο θεωρητικά όσο και μέσω παρατηρήσεων. Η συσχέτιση των ουρανών με πνεύματα και η ασύγκριτη ανωτερότητά τους από τον υποσελήνιο κόσμο ήταν από τα θεμέλια της χριστιανικής μεσαιωνικής κοσμοαντίληψης.
Η θεωρητική ερμηνεία του αμετάβλητου των ουρανών περιλάμβανε το βασικό μηχανισμό γένεσης και φθοράς του Αριστοτέλη, σύμφωνα με το οποίο η μεταβολή σε υλικά σώματα προϋποθέτει την ύπαρξη σ’ αυτά μορφών ή ποιοτήτων οι οποίες είναι δυνάμει αντικαταστάσιμες από τις αντίθετές τους. Ο συγκεκριμένος μηχανισμός δεν ισχύει για τον αιθέρα , καθώς στον ουρανό δεν υπάρχουν αντίθετα στοιχεία.
Μπουριντάν: οι ουρανοί έχουν δυνητικά τις ποιότητες του θερμού και του ψυχρού, του υγρού και ξηρού, όχι όμως στην πραγματικότητα. Έτσι έχουμε αλλαγές στον υποσελήνιο χώρο κι όχι στον υπερσελήνιο. Ανάλογα στους ουρανούς δεν έχουμε την αριστοτέλεια απόλυτη ελαφρότητα και απόλυτη βαρύτητα, δεδομένου ότι αυτές εργαλειακά συσχετίζονται με τις τέσσερις θεμελιακές αριστοτελικές ποιότητες.
Όκκαμ: στο πλαίσιο του 14ου αι. σχολιάζει ότι οι ουρανοί είναι άφθαρτοι από οποιόνδηποτε παράγοντα, αλλά ο Θεός, ο οποίος δημιούργησε υπερφυσικά τον κόσμο, μπορεί επίσης υπερφυσικά να τον καταστρέψει.
Η εμφανής διαφορά ανάμεσα στα ορατά ουράνια σώματα και στα διαφανή μέρη των τροχιών τους δεν συμβιβάζονταν με τον ομοιογενή και ομοιόμορφο αιθέρα κι έπρεπε να έρθει ο 17ος αι. για να επιλυθεί το θέμα…Οι εμπειρικές παρατηρήσεις έπαιζαν επίσης σημαντικό ρόλο. Έτσι ο Μπουριντάν συμφωνεί με τον Αριστοτέλη ότι δεν παρατηρήθηκαν ποτέ αλλαγές στους ουρανούς….Η αφθαρσία των ουρανών αποτελούσε ισχυρό μεσαιωνικό δόγμα, που υπονομεύτηκε μόνο όταν ο Κοπέρνικος έβαλε τη φθαρτή Γη πάνω στους ουρανούς το 1543.
Διάφορες απόψεις της χρήσης του όρου «ύλη», υπήρχαν στο ερώτημα, από τι απαρτίζεται το αμετάβλητο σύμπαν;.
Μπουριντάν: Χαρακτηριστικό της ύλης είναι η μεταβλητότητά της, η οποία δεν παρατηρείται στους ουρανούς, συνεπώς είναι «απόλυτα μάταιο και χωρίς πειστικό λόγο να βάλουμε την ύλη στους ουρανούς» Ταυτόχρονα τα φαινόμενα σώζονται με την υπόθεση μιας απλής ουράνιας ουσίας η οποία, επειδή ακριβώς λειτουργεί ως φορέας εκτεταμένων μεγεθών, θα πρέπει να έχει ακριβώς την ιδιότητα της έκτασης.
Όκκαμ: Η μεταβλητότητα της ύλης είναι σχετική και εξαρτώμενη από την παντοδυναμία του Θεού.
ΟΙ ΟΥΡΑΝΙΕΣ ΤΡΟΧΙΕΣ, Η ΦΥΣΗ ΤΟΥΣ ΚΑΙ Η ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΛΑΝΗΤΩΝ
Πτολεμαίος σε Μεσαιωνικό φανταστικό πορτραίτο. .
ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ:
1. Ποιο κοσμολογικό σύστημα είναι σωστό, του Πτολεμαίου ή του Αριστοτέλη;
2. Οι τροχιές είναι ρευστές ή σκληρές;
3. Ποιος κινεί τους ουρανούς;
Ποιος κινεί τους ουρανούς;
Ο Αριστοτέλης εμφανίζει 2 αντιτιθέμενες απόψεις: Στην 1η υπάρχει η φυσική αέναη κυκλική κίνηση του αιθέρα που δεν «κουράζεται», καθώς δεν χρειάζεται καμιά βίαιη δύναμη που να τον κατέχει και να τον εμποδίζει να συμπεριφέρεται διαφορετικά από τη φύση του. Στη 2η αιτία των κινήσεων είναι το πρώτο ακίνητο κινούν, το οποίο παράγει κίνηση μέσω της αγάπης που του δείχνουν όλα τα άλλα κινητά σώματα.
Σχετικά με την κίνηση των πλανητών, διακρίνει 2 ειδών άυλες οντότητες που μπορούν να κινήσουν τις τροχιές τους: την ψυχή και τη διάνοια. Στο Μεσαίωνα η 2η ταυτίστηκε με τους αγγέλους. Οι 2 οντότητες αποτελούν τα εσωτερικά και εξωτερικά κινούντα του Αριστοτέλη.
Στον Μεσαίωνα οι άγγελοι μπορούσαν να κινήσουν μόνο συγκεκριμένο πλανήτη κι όχι ολόκληρο τον ουρανό, για να μη θιχτεί η θεϊκή παντοδυναμία. Παρέμενε ασαφές αν οι ίδιοι κινούνταν μαζί με τις τροχιές τους, ενώ κατείχαν μια υπερφυσική «κινητήρια δύναμη» (vitrus motiva). Η δράση των διανοιών συμφωνεί γενικά με την αριστοτελική «άκοπη κίνηση» και είναι δράση νοητικού κι όχι μηχανικού τύπου.
Οι ψυχές των τροχιών διαφέρουν από τις διάνοιες – αγγέλους, καθώς είναι ενσωματωμένες με τις τροχιές , ενώ οι διάνοιες είναι διακριτές. Οι ψυχές δρούσαν στις τροχιές ως μορφές, ενώ το υλικό της τροχιάς δρούσε ως σώμα.
Ήταν ζωντανές οι τροχιές;
Robert Kilwardby
(αρχές 13ου ): Φυσική ικανότητα αυτοκίνησης των τροχιών, που έχει δοθεί από το Θεό στους πλανήτες, ως έμφυτη αρχική τάση για κίνηση με συγκεκριμένο περιστροφικό τρόπο. Άρα ο Θεός δεν ήταν άμεσα υπεύθυνος για την κίνηση.
Μπουριντάν (14ος ): Θεωρία της ενώθησης (impetus) των ουράνιων κινήσεων. Ο Θεός εκτύπωσε ενωθήσεις στα ουράνια σώματα, οι οποίες τα κινούν χωρίς τη περαιτέρω θεϊκή παρέμβαση. Οι ενωθήσεις δεν μειώνονταν ή φθείρονταν, γιατί δεν υπήρχε η τάση των ουράνιων σωμάτων για άλλη κίνηση. Ούτε αντίσταση υπήρχε ικανή να φθείρει ή να καταπιέσει τις ενωθήσεις.
Σε αντιδιαστολή με την ουράνια, η γήινη ενώθηση είναι φθαρτή. Από τις υπάρχουσες αντιστάσεις. Έτσι ο Μπουριντάν διατηρεί τη βασική διχοτομία των 2 κόσμων του Αριστοτέλη.
13ο -14ο αι. δημοφιλέστερες οι θεωρίες «εσωτερικών κινητήρων»,ενώ αργότερα ενισχύθηκαν οι «εξωτερικοί κινητήρες», με τη μορφή των διανοιών ή των αγγέλων.
ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΓΗΣ
Επιστρέφοντας στις αντιλήψεις του Αριστοτέλη, ίσως φαντάζει παράδοξο πως παρά τη σημασία την οποία κατείχε η κίνηση στο σύστημά του, θεωρούσε πως η ίδια η Γη παραμένει ήρεμη στο κέντρο του σύμπαντος. Ωστόσο, η φιλοσοφία του Αριστοτέλη συνδυάζει μεταβολή και σταθερότητα και σε κάθε είδος μεταβολής υπάρχει πάντα ένας αμετάβλητος πυρήνας, είτε ως ύλη στα αισθητά αντικείμενα, είτε ως Πέμπτη ουσία στην υπερσελήνεια περιοχή. Πέρα από την προηγούμενη παρατήρηση όμως, γεννάται το ερώτημα αν ο Αριστοτέλης αντιμετωπίζει την αντικειμενική πραγματικότητα ως προϊόν αέναης μεταβολής και κίνησης ή παρά την προαναφερθείσα σημασία της τελευταίας, προσεγγίζει την πραγματικότητα υπό το πρίσμα μιας στατικής οπτικής. Γεγονός είναι πάντως πως οι απόψεις του αν και κυριάρχησαν αποτέλεσαν και πεδίο περαιτέρω διερεύνησης. Για παράδειγμα ο Oresme συλλαμβάνει τη σχετικότητα της έννοιας του κέντρου, ενώ ο Θωμάς ο Ακινάτης εστιάζει στη σχετικότητα ακόμα κι αυτής της ίδιας της κίνησης. Κατά τον Lindberg τις πιο ολοκληρωμένες τοποθετήσεις, δίχως βέβαια να αμφισβητηθεί το γεωκεντρικό σύμπαν, σχετικά με το ζήτημα της κίνησης της Γης έγιναν από τους Buridan και Oresme. Ο πρώτος, διατύπωσε το παράδειγμα της κάθετης ρίψης ενός βέλους και της πτώσης στο ίδιο σημείο για να υποστηρίξει την ακινησία, ενώ στο αντεπιχείρημα πως το βέλος επιστρέφει στο αρχικό σημείο διότι η Γη περιστρέφεται μαζί με τον αέρα, χρησιμοποίησε τη θεωρία του φερόμενου στο βέλος impetus για να το αντικρούσει, θεωρώντας πως το τελευταίο είναι ικανό να ξεπεράσει την ενδεχόμενη επίδραση του μεταφερόμενου αέρα. Ο δεύτερος, χρησιμοποιεί λογικά επιχειρήματα υπέρ της κίνησης, τα οποία τελικά αντικρούει με κάποιο βιβλικό χωρίο που υποδηλώνει την ακινησία της Γης και δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Με τον τρόπο αυτό επιχειρεί να καταδείξει την υπεροχή της πίστης σε ζητήματα που δεν συμβαδίζουν με τη λογική.
ΠΗΓΕΣ
1. Ασημακόπουλος Μ.- Τσιαντούλας Α., Οι Επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη τ.Α, Εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
2. Crombie A.C., Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, τ. Α, Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, μτφρ. Θ Τσίρη- Ι. Αρζόγλου, Αθήνα 1994.
3. Lindberg D., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Εκδ. Ε.Μ.Π, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα2 1997.
Ο Μεσαίωνας εμφανίστηκε και εξαφανίστηκε σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα σε διαφορετικές περιοχές, έτσι μια χρονική ταξινόμηση για λόγους συνεννόησης έχει ως εξής:
Μεσαίωνας: 500-1450 μ.Χ.
Πρώιμος Μεσαίωνας: 500-1.000 μ.Χ.
Μεταβατική περίοδος: 1.000-1.200 μ.Χ.
Ύστερος ή Ανώτερος Μεσαίωνας: 1.200-1.450 μ.Χ.
ΟΙ ΚΑΡΟΛΙΓΓΕΙΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ
Η ΦΡΑΓΚΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ & Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΛΟ Στον Μεσαίωνα η λόγια δραστηριότητα περιορίστηκε ποιοτικά και ποσοτικά, αν και επιβίωσαν κάποιες κοινοτικές, δημοτικές, επισκοπικές, βασιλικές σχολές.
Η λόγια δραστηριότητα συνεχίστηκε με νέες μορφές και εστιασμένη σε διαφορετικά σημεία. Οι καλύτεροι λόγιοι εστίαζαν σε θρησκευτικά ή εκκλησιαστικά θέματα. Στα έργα του Βοήθιου, Ισίδωρου της Σεβίλλης, Γρηγόριου της Tours, Γρηγόριου του Μέγα, του Βέδα, δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου ίχνη επιστήμης ή φυσικής φιλοσοφίας, αλλά η αρχαία ελληνική λογική και μεταφυσική εμφανίζεται σε ορισμένα σημεία. (261)
Τέλη 8ου αι. η λόγια δραστηριότητα γνωρίζει έξαρση στην αυλή του Καρλομάγνου, όπου γίνεται και πρώτη σοβαρή προσπάθεια κεντρική διακυβέρνησης μετά την παρακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ως μέρος της ενίσχυσης της εκκλησίας και του κράτους, λαμβάνει χώρα εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, με την πρόσκληση λογίων από το εξωτερικό και την ίδρυση αυτοκρατορικής, μοναστικών και επισκοπικών σχολών.
Ο Αλκουίνος δημιούργησε την αυτοκρατορική σχολή που ανέλαβε την εκπαίδευση της αυτοκρατορικής οικογένειας και την επάνδρωση της αυτικρατορίας. Σ’ αυτήν διαδάσκονταν οι εφτά ελευθέριες τέχνες και η αστρονομία, ενώ δημιουργήθηκε κύκλος λόγιων και ανέβηκε το μέσο μορφωτικό επίπεδο του κλήρου. Οι σχολές έθεσαν τα θεμέλια της μελλοντικής λόγιας δραστηριότητας.
Από τις προσπάθειεςαναδείχτηκαν λόγιοι όπως:
Ιωάννης Σκώτος Εριγένης
Ιωάννης Σκώτος Εριγένης: Αποτέλεσε τον ικανότερο λόγιο του 9ου αι. Μετέφρασε ελληνικές θεολογικές πραγματείες και έγραψε πρωτότυπες δικές του που ανάπτυξε τον νεοπλατωνισμό του ψευτό-Διονύσιου.Άσκησε μακροχρόνια επίδραση στη Δυτική σκέψη.
Gerbert: Εγκαινίασε γόνιμη διανοητική επαφή μεταξύ Ισλάμ και Δύσης. Συνέβαλε στην ανάκτηση και την διάδοση των κλασικών ελευθέριων σπουδών και της αριστοτελικής λογικής. Η φήμη του στηρίζεται στη συμβολή του στο μαθηματικό
Gerbert
quardivium. Προώθησε τη μαθηματική επιστήμη στη Δύση.
ΟΙ ΣΧΟΛΕΣ ΤΟΥ 11ου & 12ου Αι.
Αίτια ανανέωσης: Αποκατάσταση ασφάλειας συνόρων, πολιτική σταθερότητα, ανάπτυξη εμπορίου, εκχρηματισμός οικονομίας, τεχνολογική ανάπτυξη, πληθυσμιακή ανάπτυξη.
Σύνδεση εκπαίδευσης με αστική ανάπτυξη. Ανάπτυξη αστικών σχολείων ποικίλων τύπων που έγιναν σημαντικές εκπαιδευτικές δυνάμεις. Οι στόχοι τους ήταν ευρύτεροι των μοναστικών σχολών και διαμόρφωσαν το πρόγραμμά τους με ευρύτερη αντίληψη του φάσματος σπουδών. Οι σχολές μπορούσαν να είναι περιπλανώμενες και το πρόγραμμα διευρύνθηκε: λογική, θεολογία, quardivium, δίκαιο, ιατρική.
Οι σημαντικότερες σχολές δημιουργήθηκαν στη Γαλλία, τη Μπολόνια, την Οξφόρδη. Χαρακτηριστικά των σχολών ήταν: 1. Ανάκτηση και μελέτη Λατίνων (και Ελλήνων) κλασικών. 2. Στροφή προς τον ορθολογισμό, με προσπάθεια εφαρμογής του νου και του λόγου σε τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας (εμπόριο, διοίκηση, λογιστικά).
ΑΝΣΕΛΜΟΣ
11ο & 12ο αι. οι λόγιοι εφάρμοσαν τη φιλοσοφική μέθοδο περισσότερο απ’ το παρελθόν. Εξαιρετικό παράδειγμα αποτελεί ο Άνσελμος που επιχείρησε να εξερευνήσει πόσο μακριά στο θεολογικό επίπεδο μπορεί να φτάσει ο Λόγος χωρίς εξωτερική βοήθεια και χωρίς να αμφισβητήσει τα θεολογικά δόγματα. Σκοπός του υπήρξε η ενίσχυση των θεολογικών δογμάτων και να τα καταστήσει προφανή προς τους άπιστους.
Ο Αβελάρδοςεπέκτεινε το ορθολογιστικό πρόγραμμα του προηγούμενου. Υπερασπίστηκε θεολογικές απόψεις, τις οποίες οι σύγχρονοί του θεωρούσαν επικίνδυνες. Η μέθοδός του βασίζονταν στη χρήση αντίθετων προτάσεων που έθεταν προβλήματα κι αποτελούσαν αντικείμενα φιλοσοφικής διερεύνησης. Κατ’ αυτόν ο δρόμος για την πίστη περνάει μέσα από την αμφιβολία.
Στο έργο των 2 προηγούμενων και άλλων συγχρόνων τους μπορούμε να διακρίνουμε την προετοιμασία της σύγκρουσης μεταξύ Πίστης & Λόγου. Τα ερωτήματά τους όπως: Πως «γνωρίζει» κανείς στο πεδίο της θεολογίας, αν οι έλλογες μέθοδοι άλλων κλάδων είναι εφαρμόσιμες στη θεολογία, πως μπορούν να επιλυθούν οι διαφορές ανάμεσα στο λόγο και την αποκάλυψη, έθεσαν σε κίνδυνο την πνευματική αναβίωση και καθόρισαν το πρόγραμμα των φιλοσόφων και των θεολόγων του 13ου & 14ου αι.
Η ΦΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΙΣ ΣΧΟΛΕΣ ΤΟΥ 12ου Αι.
Η φυσική φιλοσοφίαδεν κατείχε κεντρικό ρόλο στις σχολές του 12ου αι. αλλά επωφελήθηκε από την γενική πνευματική ζύμωση…. Επίσης τα περισσότερα κείμενα έκλειναν προς τον Πλατωνισμό. Ο Τιμαίος
ΤΙΜΑΙΟΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ από εκδ.ΠΟΛΙΣ
αποτέλεσε την πηγή της πιο συνεκτικής συζήτησης κοσμολογικών και φιλοσοφικών προβλημάτων και διαμόρφωσε το πρόγραμμα και το περιεχόμενο της φυσικής φιλοσοφίας του 12ου αι. ….προς το τέλος του αιώνα εμφανίστηκαν τα φυσικά και μεταφυσικά έργα του Αριστοτέλη και τον 13ο αι. ο αριστοτελισμός θα υπερφαλαγγίσει τον πλατωνισμό.
Μια σειρά λόγιων ανέλαβε την εναρμόνιση της πλατωνικής κοσμολογίας με την έκθεση της Δημιουργίας:
Ο Thierry της Chertres, κατάφερε να συναγάγει εμηνευτικά από το βιβλικό κείμενο το περιεχόμενο της πλατωνικής κοσμολογίας. Έτσι υποστήριξε πως τα τέσσερα στοιχεία δημιουργήθηκαν από το Θεό την πρώτη στιγμή της Δημιουργίας κι όσα ακολούθησαν ήταν φυσιολογική εκδίπλωση της τάξης η οποία ήταν εγγενής στην αρχική δημιουργική πράξη. Η επέμβαση του Θεού περιορίζεται στην αρχική πράξη Δημιουργίας και όσα συμβαίνουν κατόπιν είναι αποτέλεσμα φυσικής αιτιότητας.
Ο Γουλιέλμος του Conches, ο Αδελάρδος της Bath, ο Honorious της Autun, ο Βερνάρδος Silvestris, ο Clarembald της Arras, συμμερίζονταν την ιδέα της φύσης ως αυτόνομης και έλλογης οντότητας, η οποία μεταβάλλεται χωρίς παρεμβάσεις και σύμφωνα με τις δικές της αρχές.
Ο Γουλιέλμος του Conches, υποστήριξε πως ο Θεός ενεργεί συνήθως μέσω φυσικών δυνάμεων και καθήκον του φιλόσοφου είναι να εξηγήσει όσο το δυνατόν περισσότερα πράγματα με τη βοήθεια αυτών των δυνάμεων. Η θέση αν και εύλογη θεωρήθηκε επικίνδυνη λόγω της ενδεχόμενης ολοκληρωτικής άρνησης των θαυμάτων. Ο Γουλιέλμος του Conches, αντιμετώπισε το ζήτημα, επισημαίνοντας τη διαφορά μεταξύ της παραδοχής ότι ο Θεός διαθέτει τη δύναμη να εκτελέσει μια πράξη και του ισχυρισμού ότι όντως την εκτέλεσε.
Άλλοι φιλοσοφικοί ελιγμοί: 1. Τα θαύματα συνιστούν αυθεντικές αναστολές της ισχύος των φυσικών νόμων, άρα είναι απολύτως φυσικά με την ευρύτερη έννοια. 2. Ο Θεός λόγω της παντοδυναμίας είχε την ελευθερία να δημιουργήσει όποιον κόσμο ήθελε, αλλά επέλεξε το συγκεκριμένο και δεν σκόπευε να παρέμβει στο δημιούργημά του
Ο Τιμαίος και οι υπόλοιπες πηγές προωθούν την ιδέα μιας σταθερής φυσικής τάξης και επίσης, καθιστούν τους ανθρώπους μέρος της τάξης αυτής. Οι λόγιοι του 12ου αι. ενδιαφέρονταν όλο και περισσότερο για τον «φυσικό άνθρωποι» και τις ικανότητές του, ανεξάρτητα από τη θεία χάρη.
Αυγουστίνος.
Μετά την καταδίκη του Αυγουστίνου, η υπόληψη της αστρολογίας αποκαταστάθηκε μερικώς από την επιρροή του πλατωνισμού και τα αραβικά έργα. Δεν είχε καμία σχέση με το υπερφυσικό, αλλά αναπτύχθηκε μεταξύ των φυσιοκρατών του 12ου αι., για την εξερεύνηση των φυσικών δυνάμεων που συνδέουν ουρανό & γη. Τέλος, οι μαθηματικές τάσεις της πλατωνικής φιλοσοφίας χρησίμευσαν για απάντηση ερωτημάτων που σήμερα θεωρούνται μεταφυσικά ή θεολογικά όπως: η σχέση θείας ενότητας και πολλαπλότητας των δημιουργημάτων και ως υπόδειγμα αξιωματικού τύπου απόδειξης.
Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ
Η αναβίωση της παιδείας επηρεάστηκε από την μετάφραση νέων έργων. Το πρόβλημα ήταν η αφομοίωση του ισχυρού ρεύματος νέων ιδεών. Από το 1ο μισό του 12ου αι., η μετάφραση μεταβλήθηκε σε σημαντική λόγια δραστηριότητα, εστιασμένη στο χώρο της Ισπανίας. Γνωστοί μεταφραστές υπήρξαν ο Ιωάννης της Σεβίλλης, ο Ούγος του Santalla, ο Μάρκος του Τολέδου, ο Gerardo της Cremona (o μεγαλύτερος μεταφραστής από αραβικά σε λατινικά),και τον 13ο αι ο Γουλιέλμος του Moerbeke.
Ο σκοπός των μεταφράσεων ήταν υπό ευρεία έννοια ωφελιμιστικός. Ιατρική & αστρονομία άνοιξαν το δρόμο τον 10ο & 11ο αι. που στηρίζονταν σε φιλοσοφικά θεμέλια κι έτσι ακολούθησε τον 12ο & 13ο η μετάφραση φυσικών & μεταφυσικών του Αριστοτέλη αλλά και έργα των σχολιαστών του. Μέχρι το τέλος του 12ουαι. η Δύση είχε ανακτήσει σημαντικές μερίδες της ελληνικής και αραβικής φιλοσοφικής και επιστημονικής κληρονομιάς. Τα κενά συμπληρώθηκαν τον 13ο αι. και τα βιβλία αυτά διαδόθηκαν στα εκπαιδευτικά κέντρα και συνέβαλλαν στην εκπαιδευτική επανάσταση.
Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ
Έκρηξη του σπουδαστικού πληθυσμού υποκινούμενη από την ευημερία. Έτσι προέκυψε η ανάγκη οργάνωσης και η εξασφάλιση προνομίων, δικαιωμάτων και νομικής προστασίας. Μαθητές & καθηγητές οργανώθηκαν σύμφωνα με το ήδη υπάρχον σύστημα των συντεχνιών. Η έλλειψη ακίνητης περιουσίας και η μετακίνηση βοήθησε στις διεκδικήσεις. Τα πρώτα Πανεπιστήμια δεν ιδρύθηκαν αλλά αναδύθηκαν βαθμιαία από προϋπάρχουσες σχολές, ενώ οι καταστατικές πράξεις ίδρυσης τους συντάχθηκαν αργότερα (Μπολόνια: 1150, Παρίσι: 1200, Οξφόρδη: 1220).
Σκοπός ήταν η αυτοδιοίκηση και το μονοπώλιο, αλλά και ο έλεγχος της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Βαθμιαία τα πανεπιστήμια εξασφάλισαν: ελευθερία από εξωτερικές παρμβάσεις, δικαίωμα να καθορίζουν τους κανόνες και τις διαδικασίες, να ορίζουν το πρόγραμμα σπουδών, να καθορίζουν δίδακτρα, να απονέμουν πτυχία, να ορίζουν ποιοι θα διδάσκουν και θα διδάσκονται…
Ο Γερμανικός πολιτισμός επηρεάστηκε βαθύτατα από τους περίπου 200.000 σπουδαστές που πέρασαν από τα γερμανικά πανεπιστήμια μεταξύ 1377-1520.
Στο πρόγραμμα σπουδών:
Οι επτά ελευθέριες τέχνες δεν προσέφεραν πλέον το κατάλληλο πλαίσιο. Η σημασία της γραμματικής αντικαταστάθηκε από την λογική. Η παρουσία του quardivium παρέμενε διακριτική. Το πρόγραμμα συμπλήρωναν οι τρεις φιλοσοφίες: Ηθική – Φυσική – Μεταφυσική. Επίσης ανώτερες μεταπτυχιακές σπουδές απαιτούσαν: Ιατρική – Δίκαιο – Θεολογία.
Μαθήματα: Quardivium: διδάσκονταν δίχως να τονίζεται, κυρίως η αστρονομία και λιγότερο αριθμητική & γεωμετρία. Κεντρική θέση απόκτησε η αριστοτελική φυσική φιλοσοφία. Η ιατρική κατείχε δική της σχολή.
Στο πρόγραμμα σπουδών εμφανίζεται υψηλός βαθμός ομοιομορφίας μεταξύ πανεπιστημίων. Το κοινό πρόγραμμα σπουδών περιλάμβανε ίδια αντικείμενα, διδασκόμενα από τα ίδια κείμενα. Για πρώτη φορά διαμορφώθηκε εκπαιδευτική προσπάθεια διεθνούς εμβέλειας από λόγιους που είχαν συνείδηση της πνευματικής και επαγγελματικής τους ενότητας.
Η τυποποιημένη εκπαίδευση μετέδωσε μεθοδολογία και κοσμοθεώρηση βασισμένες σε πνευματικές παραδόσεις. Στόχος από μεθοδολογική άποψη υπήρξε η κριτική εξέταση των ισχυρισμών γνώσης με τη βοήθεια της αριστοτελικής λογικής. Το σύστημα πεποιθήσεων που αναδύθηκε από αυτήν την προσπάθεια εναρμόνισε την ελληνική & αραβική παιδεία με τη χριστιανική θεολογία.
Ο μεσαιωνικός λόγιος δεν θεωρούσε τον εαυτό του καταπιεσμένο ή περιορισμένο από την αυθεντία των αρχαίων ή της εκκλησίας.
ΠΗΓΕΣ
Ασημακόπουλος Μ.- Τσιαντούλας Α., Οι Επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη τ.Α, Εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
CrombieA.C., Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, τ. Α, Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, μτφρ. Θ Τσίρη- Ι. Αρζόγλου, Αθήνα 1994.
LindbergD., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Εκδ. Ε.Μ.Π, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα2 1997.
ΠΡΟΤΟΜΗ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ. ΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΜΕΓΑΛΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ, ΑΣΧΟΛΗΘΗΚΕ κ’ με ΠΕΔΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΈΩΣ ΤΗ ΒΟΤΑΝΟΛΟΓΙΑ, ΜΕ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΝΑ ΚΕΡΔΙΣΕΙ ΕΠΑΞΙΑ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ
Αντιμετώπισε συστηματικά και περιεκτικά όλα τα σημαντικά φιλοσοφικά ζητήματα της εποχής του. Από τις πάνω από 150 πραγματείες του σώζονται περίπου 30. Παρέδωσε ένα φιλοσοφικό σύστημα συγκλονιστικής δύναμης και εύρους.
ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ & ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ
Τα αισθητά αντικείμενα έχουν αυτόνομη ύπαρξη, γιατί απ’ αυτά αποτελείται ο πραγματικός κόσμος. οι ιδιότητες εκπορεύονται από το ίδιο το αντικείμενο, ενώ αποκτούν το νόημά τους μόνο σε σχέση με το ίδιο. Συνεπώς, ενδεχόμενη ανεξάρτητη ύπαρξη των ιδιοτήτων θα έχανε το νόημά της.
Τα αντικείμενα αποτελούν ένωση δύο διακριτών αλλά αδιαίρετων επιπέδων (κατηγοριών):
Μορφή: που φέρει τις ιδιότητες του αντικειμένου
Ύλη: αποτελεί το υλικό υπόβαθρο που κατέχει συγκεκριμένες ιδιότητες.
Η διαδικασία απόκτησης της γνώσης ακολουθεί τρία στάδια:
1. Αφετηρία αποτελεί η Αισθητηριακή Εμπειρία
2. Προϊόν της επανάληψης της προηγούμενης είναι η Μνήμη
3. Τέλος, ακολουθεί η Ενορατική Σύλληψη των καθολικών χαρακτηριστικών των πραγμάτων
Η Γνώση ξεκινά από την εμπειρία
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ—-ΕΠΑΓΩΓΗ—->ΝΟΜΟΣ ή ΘΕΩΡΙΑ—-ΠΑΡΑΓΩΓΗ—->ΕΞΗΓΗΣΕΙΣ-ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ (71)
ΦΥΣΗ & ΜΕΤΑΒΟΛΗ
Αφετηρία αποτελεί η υπόθεση ότι η μεταβολή είναι πραγματική.
Η Μεταβολή λαμβάνει χώρα μόνο στο επίπεδο της Μορφής, ενώ η Ύλη παραμένει σταθερή.
Επιπλέον, η Μορφή μεταβάλλεται χάρη στην ύπαρξη του δίπολου:Μορφής προς Επίτευξη – Απουσίας Μορφής προς Επίτευξη.
Η μεταβολή έχει πάντα καθορισμένο τέλος.
Καθοριστική παράμετρος είναι πως η μεταβολή δεν λαμβάνει χώρα στον άξονα
Μη Είναι – Είναι, αλλά στον άξονα Είναι δυνάμει – Είναι ενέργεια. Έτσι απεμπλέκεται από την ένσταση του Παρμενίδη πως το τίποτα παράγει τίποτα, χάρη στην επινόηση μιας εναλλακτικής κατηγορίας.
Πηγή της Μεταβολής: Η Φύση του αντικειμένου.
Κάθε μεταβολή μπορεί να αναχθεί στη φύση του αντικειμένου.
Η φύση σύνθετων οργανισμών δεν προκύπτει από άθροιση ή μείξη των φύσεων των επιμέρους αντικειμένων αλλά έχει δική του ενική φύση ως ενοποιημένο όλο.
ΤΑ 4 ΑΙΤΙΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ:
ΕΙΔΙΚΟ: Η μορφή που προσλαμβάνει το αντικείμενο
ΥΛΙΚΟ: Η σταθερή ύλη στη μορφή της οποίας πραγματοποιείται η μεταβολή.
ΠΟΙΗΤΙΚΟ: Ο φορέας της δράσης που επιφέρει τη μεταβολή
ΤΕΛΙΚΟ: Ο σκοπός για τον οποίο πραγματοποιείται η μεταβολή
Ο σκοπός και η λειτουργία πολλών πραγμάτων είναι απαραίτητη για την κατανόησή τους.
Κατά συνέπεια το Τελικό Αίτιο έχει προτεραιότητα έναντι του Υλικού
Ο Κόσμος είναι εύτακτος, οργανωμένος, κόσμος σκοπιμότητας, τα αντικείμενα του οποίου συμπεριφέρνονται προβλέψιμα λόγω της Φύσης τους.
Η έμφαση στη λειτουργική εξήγηση, στην οποία οδηγεί η τελεολογία του Αριστοτέλη, απέκτησε θεμελιώδη χαρακτήρα για όλες τις επιστήμες και παραμένει ακόμα και σήμερα κυρίαρχος τρόπος εξήγησης στις βιολογικές επιστήμες.
ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ
Αρχή: το σύμπαν είναι αιώνιο και συνεπώς δεν υπάρχει αφετηριακή στιγμή δημιουργίας του. [Συνεπής με την πεποίθηση ύπαρξης των μεταβολών στον άξονα Είναι δύναμη- Είναι Ενέργεια].
Το Σύμπαν χωρισμένο σε δύο περιοχές:
ΥΠΟΣΕΛΗΝΕΙΑ: Κάτω από την τροχιά της Σελήνης. Αποτελεί την κατώτερη περιοχή στην οποία λαμβάνουν χώρα τα φαινόμενα της γέννησης, της φθοράς και των μεταβολών.
ΥΠΕΡΣΕΛΗΝΕΙΑ: Πάνω από την τροχιά της Σελήνης. Αποτελεί την ανώτερη ουράνια περιοχή των αιώνια αμετάβλητων κύκλων. Η σύστασή τους αποτελείται από το αναλλοίωτο πέμπτο στοιχείο, τον Αιθέρα (πεμπτουσία). Ενώ δεν υπάρχει κενό (πλήρης αιθέρα).
Τα 4 θεμελιώδη στοιχεία της Υποσελήνειας περιοχής είναι: Γη, νερό, φωτιά, αέρας.
Αυτά μπορούν να αναχθούν σε αισθητές ιδιότητες. Αποφασιστικής σημασίας είναι τα ζεύγη: Θερμό-Ψυχρό & Υγρό-Ξηρό.
Οι διάφορες ουσίες που αποτελούν τον κόσμο τον γεμίζουν πλήρως, χωρίς να αφήνουν καθόλου κενό.
Επιπλέον 2 στοιχεία είναι βαριά (νερό, γη) και 2 ελαφρά (αέρας, φωτιά).
Τα βαριά κατευθύνονται προς το κέντρο του σύμπαντος και τα ελαφρά ανεβαίνουν προς την περιφέρεια (λόγω της φύσης τους).
ΕΠΙΓΕΙΑ & ΟΥΡΑΝΙΑ ΚΙΝΗΣΗ
2 βασικές αρχές:
1ηη κίνηση δεν είναι ποτέ αυθόρμητη. Για κάθε κίνηση απαραίτητη προϋπόθεση η ύπαρξη του κινούντος
2η 2 είδη κίνησης: 1. Φυσική– 2. Εξαναγκασμένη ή Βίαιη
ΠΛΑΤΩΝΑΣ κ’ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΜΕ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΔΕΨΑΝ ΒΑΘΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΚΕΨΗ
Στη Φυσική, η φύση του σώματος αποτελεί το Κινούν. (Στα ανάμεικτα η διεύθυνση καθορίζεται από την αναλογία των επιμέρους στοιχείων)
Στην εξαναγκασμένη, το ρόλο του κινούντος έχει η δύναμη που ασκείται. Όταν δε αυτή σταματά να επενεργεί, η κίνηση συνεχίζεται γιατί το Μέσο παίρνει το ρόλο του κινούντος.
Κίνηση εξαρτάται από δύναμη & αντίσταση. [t = Δ/Α]
Στην Υπερσελήνεια: Η τελειότερη μορφή κίνησης, δηλαδή η συνεχής, ομαλή, κυκλική, καθώς λόγω απουσίας αντίθετου του αιθέρα στοιχείου δεν επιδέχεται ποιοτική αλλαγή.
Οι Απλανείς αστέρες κινούνται ομαλά, σα να είναι στερεωμένοι σε ομαλά περιστρεφόμενη σφαίρα.
Οι 7 Πλανώμενοι ή Πλανήτες: εκτελούν πιο πολύπλοκη κίνηση που όμως είναι συμβατή με την ομαλή κυκλική κίνηση του ουρανού.
Αίτιο κίνησης στον Ουρανό: Η επιθυμία των ουράνιων σφαιρών να μιμηθούν την τελειότητα του Δημιουργού αποτελεί το Πρώτο Κινούν ως τελικό αίτιο.
Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΩΣ ΒΙΟΛΟΓΟΣ
Το έργο του έθεσε τα θεμέλια της συστηματικής ζωολογίας και διαμόρφωσαν τη βιολογική σκέψη για τα επόμενα 2.000 χρόνια περίπου.
Βιολογία: Περιγραφική & εξηγητική κατάσταση. Η εξήγηση αποτελεί το τελικό σκοπό, αλλά η συλλογή δεδομένων αποτελεί το πρώτο βήμα για την έρευνα.
Μεγαλύτερη συμβολή στην περιγραφική ζωολογία.
Αρσενικό: Ειδικό ή ποιητικό αίτιο (συγχωνεύονται) – Θηλυκό: υλικό αίτιο.
ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
Αντιμετώπιση των φιλοσοφικών προβλημάτων της εποχής του: φύση θεμελιώδους υλικού του σύμπαντος, κατάλληλα μέσα για να το γνωρίσουμε, προβλήματα μεταβολής & αιτιότητας, βασική δομή του σύμπαντος, φύση του θείου & σχέση του με τα υλικά πράγματα.
Προχώρησε μακρύτερα από οποιονδήποτε προηγούμενο στοχαστή και δημιούργησε νέους γνωστικούς κλάδους.
ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ:
Από τον 12ο αιώνα τα Φυσικά του Αριστοτέλη, όταν μεταφράστηκαν από τα αραβικά και το ελληνικό πρωτότυπο, άσκησαν μεγάλη επίδραση στη Δυτική διανόηση.
Παρουσιάζει συνολικά τις απόψεις του για τη μελέτη της Φύσης.
ΚΙΝΗΣΗ: Ουσιώδες συστατικό του ορισμού της Φύσης και Βάση της Φιλοσοφίας του.
Τα δύο πρώτα βιβλία των Φυσικών εισάγουν την έννοια της κίνησης και τις τέσσερις αριστοτελικές αιτίες (υλική, ποιητική, τυπική και τελική). Εδώ παρουσιάζεται το δόγμα του περί ουσίας και μορφής, σύμφωνα με το οποίο η αλλαγή είναι :
γένεση και φθορά ή αλλοίωση
αύξηση και μείωση και
η τοπική κίνηση
ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΑΓΕΙΡΑ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
ΦΥΣΙΚΗ ΤΕΛΕΟΛΟΓΙΑ: Τα πράγματα συμβαίνουν λόγω ύπαρξης Τελικού Σκοπού
ΚΙΝΗΣΗ (αλλαγή): Έχει πάντα ένα Αμετάβλητο Υπόστρωμα
ΑΛΛΑΓΗ ΚΙΝΗΣΗΣ: Λόγω διαδοχικής παρουσίας στο Υπόστρωμα, Αντιθέτων Μορφών
Στο έβδομο (ημιτελές) βιβλίο του αναλύονται οι σχέσεις ανάμεσα στο κινούμενο σώμα και στο κινούν
Το Κινούν δίνει ώθηση στο Κινούμενο κατά Λογική Αναγκαιότητα
ΑΞΙΩΜΑ: Κινούμενο & Κινούν είναι Διακριτά (τουλάχιστον θεωρητικά)
ΕΜΨΥΧΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ: Το Κινούναποτελεί η Ψυχή
ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΩΜΑΤΑ: Το Κινούναποτελεί ηΟυράνια Νόηση
Κινούν & Κινούμενο: Διακριτά αλλά όχιΦυσικά Χωρισμένα
Στο όγδοο βιβλίο του ο Αριστοτέλης καταλήγει στη γνωστή θεωρία της αντιπερίσπασης, σύμφωνα με την οποία η κίνηση του βλήματος προκαλείται από τη διαρκή πίεση που ασκεί σε αυτό ο περιβάλλων αέρας.
ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΦΥΣΙΚΗΣ & ΒΙΑΙΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ
Η Φυσική κίνηση: αφορά μετατοπίσεις, κατά τις οποίες τα σώματα κινούνται ανάλογα με την υπόστασή τους. Σώματα στα οποία κυριαρχούν ως συστατικά η γη και το νερό κινούνται προς τα κάτω, ενώ άλλα στα οποία κυριαρχούν ο αέρας και η φωτιά προς τα πάνω.
Στις βίαιες κινήσεις: τα σώματα μετατοπίζονται με τη δράση εξωτερικού κινούντος.
Ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται την επιτάχυνση του σώματος όσο πλησιάζει στη Φυσική του Θέση (π.χ. πέτρα στο έδαφος), αλλά διαπραγματεύεται τιςΦυσικές Κινήσειςως ομαλές και δεν ενδιαφέρεται για την ποσοτική έκφραση μεταβολής της ταχύτητας.
Η Κίνηση: είναι Πλήρης Διαδικασία με Τελικό Σκοπό και δεν τον ενδιαφέρουν τα ενδιάμεσα
στάδια.
Φυσικές & Βίαιες Κινήσεις:
Ταχύτηταανάλογη του Βάρους ή της Εφαρμοζόμενης Δύναμης.
Αν και ο Αριστοτέλης αποφεύγει τη χρήση μαθηματικών στην περιγραφή της φύσης θεωρεί ότι η κίνηση στο κενό είναι αδύνατη και απορρίπτει εντελώς την έννοια του κενού.
Οι απόψεις αυτές του Αριστοτέλη, επεξεργάζονται μαθηματικά τον 14ο αιώνα από τους calculatori(υπολογιστές) του Κολεγίου Μέρτον της Οξφόρδης.
ΠΗΓΕΣ
1. Ασημακόπουλος Μ.- Τσιαντούλας Α., Οι Επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη τ.Α, Εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
Lindberg D., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Εκδ. Ε.Μ.Π, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα2 1997.
ΠΛΑΤΩΝΑΣ, ΕΚΤΟΣ ΑΠΟ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΔΙΕΚΔΙΚΕΙ κ’ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑ. ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ, ΙΣΩΣ ΟΙ 2 ΚΟΡΥΦΑΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Ύπαρξη θείου τεχνίτη ως δημιουργού που κατασκεύασε τον κόσμο σύμφωνα με μια ιδέα ή ένα σχέδιο, έτσι ο κόσμος και τα περιεχόμενά του αποτελούν ατελή αντίγραφα των αιώνιων ιδεών ή ειδών. Υπάρχουν δύο επίπεδα – κόσμοι για την πραγματικότητα. Ο τέλειος κόσμος των ιδεών και το υλικό του αντίγραφο, στο οποίο τα είδη ή ιδέες έχουν αντιγραφεί με ατελή τρόπο.
Μόνο ο πρώτος κόσμος είναι πρωτογενώς αληθινός και αιώνιος. Ο δεύτερος έχει ύπαρξη ατελή, δευτερογενή και εξαρτώμενη από το είδος- ιδέα από την οποία προσδιορίζεται. Έτσι έχουμε σταθερότητα στον τέλειο κόσμο των ιδεών και εικονική μεταβολή στον φθαρτό και προσωρινό κόσμο της εμπειρίας.
Απόψεις του Πλάτωνα σε σχέση με προσωκρατικούς
1. Εξίσωσε τα είδη με τη υποκειμενική πραγματικότητα, αποδίδοντας ταυτόχρονα δευτερογενή ή παράγωγο τρόπο ύπαρξης στον υλικό κόσμο των αισθητώνπραγμάτων.
2. Συμβίβασε μεταβολή & σταθερότητα, αποδίδοντάς τες σε διαφορετικά επίπεδα πραγματικότητας. Ο υλικός κόσμοςείναι η σκηνή της ατέλειας και της μεταβολής, ενώ ο κόσμος των ειδών της αιώνιας αμετάβλητης τελειότητας. Άρα, και οι 2 είναι αυθεντικές.
Σε γνωσιολογικά θέματα, θέτει σε αντίθεση παρατήρηση και αληθή γνώση. Οι αισθήσεις αντί να οδηγούν στη γνώση αποτελούν αλυσίδες που μας κρατούν καθηλωμένους. Η οδός προς τη γνώση περνά από το φιλοσοφικό στοχασμό.
Δεν απέπεμψε τελείως τις αισθήσεις, όπως ο Παρμενίδης. Η αισθητηριακή εμπειρία εξυπηρετεί διάφορες χρήσιμες λειτουργίες:
Υγιώς εννοούμενη αναψυχή
Η παρατήρηση συγκεκριμένων αισθητών αντικειμένων, κατευθύνει την ψυχή προς ευγενέστερα αντικείμενα στο χώρο των ιδεών (αστρονομία).
Η αισθητηριακή εμπειρία μπορεί να αναμοχλεύσει τη μνήμη και να υπενθυμίσει στην ψυχή ιδέες, τις οποίες είχε γνωρίσει σε προηγούμενη ύπαρξή της. Έτσι, μπορεί να διεγείρει μια νοητική διαδικασία που οδηγεί στην πραγματική γνώση των ειδών. Εν τέλει ο κόσμος της ύλης αποτελεί ένα αποδεκτό αντικείμενο μελέτης.
Για να αποκτήσουμε αληθινή γνώση, θα πρέπει να παραμερίσουμε όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε ενικού πράγματος και να αναζητήσουμε τα κοινά χαρακτηριστικά που διαχωρίζουν τα πράγματα σε τάξεις. (Άποψη με σύγχρονη χροιά: η εξιδανίκευση είναι εξέχων χαρακτηριστικό μεγάλου μέρους της σύγχρονης επιστήμης· επεξεργαζόμαστε μοντέλα ή νόμους που παραβλέπουν το συμπτωματικό προς όφελος του ουσιώδους).
Η ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ
Η ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ
Ο Τιμαίος πρόσφερε στους πρώτους μέσους χρόνους (πριν το 12ο αι.) τη μόνη συνεκτική φυσική φιλοσοφία.
Τάξη & ορθολογικότητα εξηγείται ως αποτέλεσμα επιβολής ενός έξωθεν νου… Ο Δημιουργός είναι αγαθός τεχνίτης, έλλογος θεός που παραλαμβάνει το πρωταρχικό χάος με τα αδιαμόρφωτα υλικά από τα οποία θα κατασκευαστεί ο κόσμος… οι πρώτες ύλες υπάρχουν ήδη και παρουσιάζουν ιδιότητες τις οποίες ο Δημιουργός δεν ελέγχει· ούτε ο Δημιουργός είναι παντοδύναμος, γιατί περιορίζεται από τα υλικά με τα οποία θα εργαστεί…. Ο κόσμος είναι προϊόν έλλογου σχεδιασμού, η τάξη είναι έλλογη επιβεβλημένη απέξω πάνω σε δύστροπα υλικά.
Ο Δημιουργός είναι μαθηματικός αφού κατασκευάζει τον κόσμο βάσει γεωμετρικών αρχών. Ο Πλάτων παρέλαβε τα 4 ριζώματα του Εμπεδοκλή και τα ανήγαγε σε θεμελιώδη τρίγωνα.
Ο Πλάτων συσχέτισε τα 5 κανονικά γεωμετρικά στερεά με τα στοιχεία:
1. Φωτιά – τετράεδρο
2. Αέρα – οκτάεδρο
3. νερό – εικοσάεδρο
4. Γη – κύβο
5. κόσμος ως ολότητα – δωδεκάεδρο
3 χαρακτηριστικά της θεωρίας:
1. Μπορεί να εξηγήσει την αλλαγή & την ποικιλία με τρόπο ανάλογο με τη θεωρία του Εμπεδοκλή (τα στοιχεία μπορούν να αναμιχθούν, παράγοντας την ποικιλία του υλικού κόσμου)
2. Η θεωρία επιτρέπει την μεταλλαγή στοιχείων από το ένα στο άλλο, παρέχοντας ένα ακόμα μηχανισμό αλλαγής.
3. Τα γεωμετρικά σωματίδια αντιστοιχούν σε σημαντικό βαθμό σε μαθηματικοποίηση της φύσης.
Οι θεότητες του Πλάτωνα δε διαταράσσουν ποτέ την πορεία της φύσης. Αντίθετα, είναι η σταθερότητατων θεών που εγγυάται την κανονικότητα της φύσης….η πλατωνική λειτουργία της θεότητας ήταν η υποβάσταξη και η ερμηνεία της τάξης και της ορθολογικότητας του κόσμου.
ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
Ορισμένα ζητήματα των προσωκρατικών φιλοσόφων όπως: η αναζήτηση του σχήματος και της διάταξης του κόσμου, της καταγωγής και των θεμελιωδών συστατικών του, μοιάζουνσύγχρονα με την έννοια ότι διερευνούνται ακόμα από επιστήμες όπως: η σύγχρονη αστροφυσική, η κοσμολογία και η φυσική των σωματιδίων.
Άλλα όμως δείχνουν πιο ξένα. Όπως για παράδειγμα τα ερωτήματα, της λογικής δυνατότητας ύπαρξης αλλαγής ή αν η αληθινή πραγματικότητα είναι προσβάσιμη.
Οι πρώιμοι φιλόσοφοιξεκίνησαν ουσιαστικά από το μόνο δυνατό σημείο που ήταν η αρχή. Επεξεργάστηκαν μια έννοια της φύσης που αποτέλεσε θεμέλιο για τους αιώνες που ακολούθησαν, και λίγο ως πολύ, προϋποτίθεται από τη σύγχρονη επιστήμη. Κάποια απ’ τα ζητήματα που έθεσαν έχουν επιλυθεί κι άλλα μετακινηθεί από το κέντρο του ενδιαφέροντος, ενώ τη θέση τους κατέλαβε ένα σύνολο πολύ πιο περιορισμένων αναζητήσεων. …. Στην επιστημονική δραστηριότητα, θεμέλια και υπερκείμενη δομή- είναι συμπληρωματικά και αμοιβαία.
ΠΗΓΕΣ
1. Ασημακόπουλος Μ.- Τσιαντούλας Α., Οι Επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη τ.Α, Εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
Lindberg D., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Εκδ. Ε.Μ.Π, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα2 1997.
Υπήρξε κόσμος ανθρωπομορφικών θεοτήτων, όπου τίποτα δεν μπορούσε να προβλεφθεί με ασφάλεια. Τα φυσικά φαινόμενα ήταν προσωποποιημένα και θεοποιημένα. Κεραυνοί και αστραπές αποτελούσαν εξαιρετικά κατορθώματα, προϊόντα θείας βούλησης.
Η γλώσσα και οι εικόνες που χρησιμοποιεί μια κοινωνία επηρεάζει την πραγματικότητα που αυτή η κοινωνία αντιλαμβάνεται….το περιεχόμενο των ποιημάτων του Όμηρου και του Ησίοδου αποτέλεσε κεντρικό χαρακτηριστικό του ελληνικού πολιτισμού και επηρέασε τη σκέψη, τη γλώσσα και τη συμπεριφορά των αρχαίων Ελλήνων. (36)
ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΈΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ
Η Ελληνική φιλοσοφία εμφανίστηκε στις αρχές του 6ου αιώνα…. Ο Θαλής, ο Πυθαγόρας και ο Ηράκλειτος, μολονότι ζούσαν σε ένα πολιτισμό διαποτισμένο από τη μυθολογία, εγκαινίασαν ένα νέο είδος πνευματικής αναζήτησης .
Μια ομάδα στοχαστών του 6ου αι. ξεκίνησε μια σοβαρή κριτική έρευνα της φύσης του κόσμου στον οποίο ζούσαν – που συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Έθεσαν ερωτήματα σχετικά με τα συστατικά στοιχεία του, τη σύνθεσή του και τη λειτουργία του. Διερωτήθηκαν σχετικά με το σχήμα και τη θέση του και αναρωτήθηκαν για την καταγωγή του. Θέλησαν να κατανοήσουν τις διαδικασίες της μεταβολής, της γένεσης και του μετασχηματισμού των πραγμάτων. Μελέτησαν ασυνήθιστα φυσικά φαινόμενα όπως οι σεισμοί. Και στοχάστηκαν για πρώτη φορά σχετικά με τους κανόνες επιχειρηματολογίας και απόδειξης.
Μαζί με τα νέα είδη ερωτήσεων, επεδίωξαν και νέα είδη απαντήσεων. Η προσωποποίηση της φύσης έχασε βαθμιαία τη σημασία της. Οι εξηγήσεις τους δεν περιείχαν υπόνοιες θεϊκών παρεμβάσεων και ήταν εντελώς φυσιοκρατικές….Ο κόσμος των φιλόσοφων είναι εύτακτος και προβλέψιμος, στον οποίο τα πράγματα συμπεριφέρνονται σύμφωνα με τη φύση τους…ο κόσμος αντικατέστησε το χάος. Η διάκριση μεταξύ
ΘΑΛΗΣ Ο ΜΙΛΗΣΙΟΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΠΤΑ ΣΟΦΟΥΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ
φυσικού και υπερφυσικού άρχισε να αναδύεται και τα αίτια αναζητούνται πλέον στη φύση των πραγμάτων. Ο Αριστοτέλης τους ονόμασε φυσικούς ή φυσιολόγους, λόγω του ενδιαφέροντος για τη φύση.
ΜΙΛΗΣΙΟΙ & ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΣΧΑΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ
Ο φιλοσοφικός τρόπος σκέψης αναδύθηκε στην Ιωνία.
Ο Θαλής, κατά τον Αριστοτέλη, θεωρούσε το νερό ως την πλέον θεμελιώδη αρχή.
Ο Αναξίμανδρος, θεωρούσε θεμελιώδη αρχή το άπειρο.
Ο Αναξιμένης, θεωρούσε θεμελιώδη αρχή τον αέρα.
Ο Ηράκλειτος, θεωρούσε θεμελιώδη αρχή τη φωτιά
ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ. ΚΑΤΑ ΠΟΛΛΟΥΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι Μιλήσιοι ήταν υλιστές & μονιστές.
Επίσης, έθεσαν ένα νέο ερώτημα: ποια ήταν η αρχή των πραγμάτων;
Αναζήτηση ενότητας πίσω από την ποικιλία & τάξης πίσω από την αλλαγή.
Στις απαντήσεις τους άφησαν απ’ έξω τους θεούς.
Συνείδηση της ανάγκης όχι μόνο να διατυπώσουν τις θεωρίες τους αλλά και να τις υπερασπιστούν έναντι κριτών ή ανταγωνιστών. Παρατηρούμε την ανάδυση μιας παράδοσης κριτικής αποτίμησης.
Ο υλισμός του 6ου αι, υιοθετήθηκε και επεκτάθηκε από τους ατομικούς φιλόσοφουςΛεύκιππο το Μιλήσιο και Δημόκριτο τον Αβδηρίτη, οι οποίοι υποστήριξαν ότι ο κόσμος αποτελείται από μια απειρία μικροσκοπικών ατόμων, τα οποία κινούνται τυχαία σε ένα άπειρο κενό.
Η σημασία των ατομικών έγκειται στη σύλληψη της πραγματικότητας ως άψυχου μηχανισμού, όπου οτιδήποτε συμβαίνει είναι το αναγκαίο προϊόν αδρανών, υλικών ατόμων που κινούνται σύμφωνα με τη φύση τους….οι θεοί απουσιάζουν….Η ίδια η ζωή ανάγεται σε κινήσεις αδρανών σωματιδίων. Η σκοπιμότητα και η ελευθερίααπουσιάζουν· η τυφλή αναγκαιότητα διέπει αποκλειστικά τα πάντα. Αυτή η μηχανιστική εικόνα καταπολεμήθηκε από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αλλά επέστρεψε με περισσότερη
ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ. ΣΥΝΕΛΑΒΕ ΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ
ορμή (και κάποιες νέες διαστάσεις) το 17ο αι. και έκτοτε αποτελεί υπολογίσιμη δύναμη στις επιστημονικές συζητήσεις.
Όσοι ασχολήθηκαν με το θέμα της υποκειμενικής αρχής δεν ήταν όλοι μονιστές ή υλιστές.
Ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα, αναγνώρισε τέσσερα στοιχεία ή «ριζώματα» όλων των υλικών πραγμάτων: φωτιά, αέρας, γη & νερό. Για να εξηγήσει την κίνηση και την αλλαγή εισήγαγε και 2 μη υλικές αρχές: τη φιλότητα και το νείκος, οι οποίες παρακινούν τα 4 ριζώματα να συναθροίζονται και να χωρίζονται.
Επίσης, οι Πυθαγόρειοι του 6ου & 5ου αι. στην κάτω Ιταλία, υποστήριξαν ότι η έσχατη πραγματικότητα είναι αριθμητική και όχι υλική. …οι Πυθαγόρειοι θεωρούσαν τον αριθμό ως τη θεμελιώδη όψη της πραγματικότητας και τα μαθηματικά ως το πλέον σημαντικό εργαλείο για τη διερεύνηση αυτής της πραγματικότητας.
ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ
6ο αι. πρωτεύον φιλοσοφικό πρόβλημα: το ερώτημα της καταγωγής και των θεμελιωδών συστατικών του κόσμου.
5ο αι. πρωτεύον φιλοσοφικό πρόβλημα: υπάρχει αμφιβολία ότι τα θεμελιώδη συστατικά θα είναι αμετάβλητα;
Αφού τα στοιχεία θεωρούνται θεμελιώδη, τότε η έσχατη πραγματικότητα πρέπει να είναι αμετάβλητη.
Αν όμως ισχύει κάτι τέτοιο, είναι δυνατό να εξηγήσουμε ή και να αποδεχτούμε την πραγματικότητα της μεταβολής;
Είναι η σταθερότητα στο επίπεδο της έσχατης πραγματικότητας συμβατή με τη δυνατότητα αυθεντικής αλλαγής σε κάποιο άλλο επίπεδο;
Πως είναι δυνατό ο κόσμος να είναι και σταθερός & αμετάβλητος;
Ο Ηράκλειτος αντιμετώπισε το πρόβλημα από τους πρώτους, με τη θέση πως δε μπορούμε να μπούμε στο ίδιο ποτάμι 2 φορές. Τα πάντα βρίσκονται σε κατάσταση διαρκούς ροής. Επίσης, μια κατάσταση γενικής ισορροπίας ή σταθερότηταςενδέχεται να αποκρύπτει τη μεταβολή, με τη μορφή εξισορρόπησης δυνάμεωνή του ανταγωνισμού των αντιθέτων.
ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ. ΜΕ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΛΟΓΙΚΗ ΑΡΝΗΘΗΚΕ ΤΗ ΓΕΝΕΣΗ ΥΛΗΣ ΑΠΟ ΑΠΟ ΤΙΠΟΤΑ
Ο Παρμενίδης υιοθέτησε τη ριζοσπαστική θέση ότι κάθε μορφή μεταβολής είναι λογικά αδύνατη. Αρνήθηκε στη βάση λογικών προκειμένων, τη μετάβαση από το μη είναι στο είναι. Το συμπέρασμα που κατέληξε ήταν πως από το τίποτα μόνο τίποτα μπορεί να προέλθει. Αρνήθηκε κάθε μεταβολή, όπως και την ύπαρξη χρόνου και πολλαπλότητας· το ον είναι ένα και παρόν.
Ο μαθητής του Ζήνων, υπερασπίστηκε τη θέση του δασκάλου του με το «παράδοξο του σταδίου». Δηλαδή θεώρησε αδύνατο το να διανύσεις μια άπειρη ακολουθία ημίσεων μερών (απειρία διαστημάτων) σε πεπερασμένο χρόνο. Συνεπώς κάθε κίνηση ήταν αδύνατη.
Για τον Παρμενίδη & τον Ζήνων τα διδάγματα της εμπειρίας δεν ήταν αξιόπιστα. Κατά συνέπεια η έλλογη πρακτική πρέπει να υπερισχύσει. Ακόμα κι αν η εμπειρία διδάσκει την πραγματικότητα της αλλαγής, ο λόγος αποκαλύπτει πως πρόκειται για ψευδαίσθηση.
Η άρνηση του Παρμενίδη άσκησε εξαιρετική επίδραση και γενιές φιλοσόφων αναγκάστηκαν να την αποδεχτούν: Ο Εμπεδοκλής απάντησε με τα 4 ριζώματα και τη φιλότητα και το νείκος,τα στοιχεία δεν υπόκεινται σε γέννηση και φθορά. Οι ατομιστές Λεύκιππος και Δημόκριτος, αποδέχτηκαν πως κάθε άτομο είναι απολύτως αμετάβλητο….η θεμελιώδης σταθερότητα αποτελεί το υπόστρωμα της επιφανειακής μεταβολής· και οι 2 είναι παρούσες και οι 2 είναι πραγματικές.
ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ
Ατομικοί:υποβαθμίζουν την αισθητηριακή εμπειρία. Τα αισθητήρια όργανα αποκαλύπτουν μόνο «δευτερογενείς» ιδιότητες, ενώ ο νους διδάσκει ότι μόνο τα άτομα και το κενό υπάρχουν πραγματικά.
Εμπεδοκλής: υπερασπίστηκε τις αισθήσεις έναντι του Παρμενίδη. Κατ’ αυτόν, ενδέχεται να μην είναι
ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ. ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΗΚΕ ΤΗΝ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ΩΣ ΕΡΓΑΑΛΕΙΟ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗΗΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ
τέλειες, αλλά αποτελούν χρήσιμους οδηγούς.
Από τα ευεργετικά αποτελέσματα των ελληνικών επιστημολογικών ανησυχιών (ειδικά η έμφαση στη νόηση) ήταν η εστίαση της προσοχής στους κανόνες του συλλογισμού, της επιχειρηματολογίας και της κριτικής εκτίμησης των θεωριών. Η τυπική λογική θα δημιουργηθεί από τον Αριστοτέλη, αλλά οι προκάτοχοί του απόκτησαν αυξανόμενη συνείδηση της ανάγκης να κρίνουν την ορθότητα ενός επιχειρήματος και να αποτιμούν τα θεμέλια μιας θεωρίας.
ΠΗΓΕΣ
1. Lindberg D., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Εκδ. Ε.Μ.Π, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα2 1997.
Ασημακόπουλος Μ.- Τσιαντούλας Α., Οι Επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη τ.Α, Εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
Ιστορία-Τέχνες-Πολιτισμός 