Ευρωπαϊκή Μεσαιωνική Λογοτεχνία-Αναλυτική παρουσίαση από 5ο – 13ο αι. (μέρος 1ο από 5)
Προς την Ευρώπη (5ος – 13ος αι.)
Σκοπός:
Επιδιώκουμε να προσδιορίσουμε είδη ή δείγματα γραπτού λόγου, που μπορούν να θεωρηθούν πλησιέστερα στη νεότερη ιδέα της λογοτεχνίας ή καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη στην Ευρώπη.
Εισαγωγικές παρατηρήσεις:
1η ενότητα: Εισαγωγή σε στοιχεία του πολιτισμού της εποχής, σημαντικά για τη μελέτη της λογοτεχνίας.
2η ενότητα: Διερεύνηση συγκεκριμένων ειδών γραμματείας της εποχής
Ζητήματα θεωρίας ή κριτικής που αξίζουν προσοχής: 
• Έμμετρος λόγος & ποσοτικά μέτρα
• Διάκριση ρητορικής, γραμματικής & λογικής
• Αλληγορική ερμηνεία
• Επική ποίηση
• Λυρική ποίηση
Λογοτεχνικά κείμενα άξια προσοχής:
• Λυρική ποίηση των τροβαδούρων (11ος – 12ος αι.)
• Έμμερη μυθιστορία του Κρετιέν ντε Τρουά (12ος αι.)
Ιδιάζουσες διαστάσεις της μεσαιωνικής πραγματικότητας:
α) Ο χριστιανισμός ως συνεκτικός ιστός της Ευρώπης και του πολιτισμού της. Το «θρησκευτικό συναίσθημα» της εποχής διαφέρει από το σημερινό στις αντιλήψεις και τις πρακτικές.
β) Η έννοια της λογοτεχνίας δύσκολα αντιστοιχεί σε ευδιάκριτη περιοχή γραπτού λόγου κατά την εποχή του μεσαίωνα, γι αυτό η προσοχή μας εκτείνεται (….) σε πεδία και φαινόμενα λογοτεχνικής γραμματείας. (….) η λογοτεχνικότητα έχει γεννηθεί ή αναγεννηθεί, όμως ο γραπτός λόγος αναπτύσσεται με τρόπους που δε μας είναι οικείοι.
γ) Οι γλώσσες που κυριαρχούν στην Ευρώπη της εποχής δε διαβάζονται εύκολα από γνώστες σύγχρονων γλωσσών: λατινικά, παλαιές μορφές ελληνικών, παλαιές μορφές νεότερων ευρωπαϊκών γλωσσών ή και μεσαιωνικές γλώσσες που είναι σήμερα νεκρές.
δ) Μια από τις πλέον θεμελιώδεις διαστάσεις της μελέτης των μεσαιωνικών χρόνων είναι, ασφαλώς, εκείνη των σχέσεων μεταξύ Δύσης & Ανατολής.
Γραφή & Προφορικότητα
• Χειρόγραφο & Γραφή
Βαθμιαία συντελείται η εξάπλωση της γραφής και η υποχώρηση των προφορικών πολιτισμικών παραδόσεων, ιδίως στην περίπτωση των δημωδών γλωσσών ή ιδιωμάτων της Δύσης που βαθμιαία απέκτησαν συστηματική γραπτή έκφραση.
Αν και το βιβλίο εξακολουθεί να είναι χειρόγραφο, επέρχονται συστηματικές αλλαγές, σε όλη την Ευρώπη, σε επίπεδο υλικών και τεχνικής της γραφής. Κατά τον 8ο αι. αρχίζει η χρήση του χαρτιού που σταδιακά γενικεύεται, ιδίως μετά τον 11ο αι. Σημαντικότερη ίσως αλλαγή, αποτελεί η επινόηση σε Δύση και Ανατολή διαφόρων μορφών μικρογράμματης γραφής.
Οι παραπάνω αλλαγές συνδυάστηκαν με την εντατική αντιγραφή χειρογράφων, η οποία χαρακτήρισε την ανάκαμψη των γραμμάτων σε Ανατολή και Δύση του ύστερου Μεσαίωνα. Συνάμα, η μετεγγραφή χειρογράφων σε μικρογράμματα στοιχεία, συνυπέφερε σε πολλές περιπτώσεις την καταστροφή ή την απώλεια παλαιότερων αντιγράφων. Άξιο επισήμανσης, αποτελεί το γεγονός πως το σύνολο σχεδόν των ολοκληρωμένων σωμάτων αρχαίων ελληνικών κειμένων που σώζονται μέχρι σήμερα, προέρχονται από τον βυζαντινό ύστερο Μεσαίωνα, μεταφερμένα από την Κωνσταντινούπολη και την Εγγύς Ανατολή σε βιβλιοθήκες της Δύσης. Τα παλαιότερα αντίγραφα έχουν στην πλειονότητά τους χαθεί.
Σε μορφή χειρόγραφων αντιγράφων κυκλοφορούσαν και τα νεότερα κείμενα διαφόρων ειδών γραμματείας ή λογοτεχνίας. Και συχνά τα κείμενα αυτά είναι ανυπόγραφα (….) Ο ανώνυμος αντιγραφέας ή μεταφραστής της εποχής στηρίζει περισσότερο την γραμματεία από τον επώνυμο συγγραφέα.
Η γραφή διαδίδεται, αλλά όχι με τον σύγχρονο τρόπο που ορίζει τη σχέση της με το συγγραφέα. Για παλαιότερα κείμενα λατινικής και ελληνικής αλλά και εκκλησιαστικής ή πατερικής γραμματείας επεισέρχονται ζητήματα «γνησιότητας» ή «αυθεντικότητας» του αντιγραφέα ή του μεταφραστή. Ωστόσο, σταδιακά η ιδέα του επώνυμου δημιουργού ενός «πρωτότυπου» έργου αρχίζει να γενικεύεται περιλαμβάνοντας, επιλεκτικά, συγγραφείς ορισμένων ειδών νεότερων κειμένων – όπως η λυρική ποίηση και η μυθιστορία.
Η σημασία του προφορικού στοιχείου εξακολουθεί να διατηρεί τη σημασία της με διάφορους τρόπους: λόγω αναλφαβητισμού, η ανάγνωση πολλές φορές είναι ομαδική ή δημόσια. Ακόμα και η εκκλησιαστική ακολουθία μπορεί να θεωρηθεί ανάλογο παράδειγμα. Εξάλλου, το προφορικό στοιχείο επεισέρχεται και στην ίδια την γραφή και τη μορφή του κειμένου. Ο έμμετρος λόγος που ήταν πολύ διαδεδομένος και ίσως ο επικρατέστερος, αφήνει να διαφανεί πως το κείμενο ήταν γραμμένο για απομνημόμευση και απαγγελία.
Έμμετρος λόγος
Η διαφορά του έμμετρου από τον πεζό λόγο έγκειται στο γεγονός πως ο πρώτος από την αρχαιότητα και σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα διατηρεί στενή σχέση με τον προφορικό λόγο, καθώς βασικός στόχος του είναι η απομνημόνευση για να απαγγελθεί.
Λέγεται έμμετρος επειδή πειθαρχεί σε συγκεκριμένο μέτρο. Με βάση το μέτρο αυτό διακρίνονται οι στίχοι του ποιήματος, οι οποίοι οργανώνονται, ενδεχομένως, σε στροφές. Ο κάθε στίχος απαρτίζεται από πόδες, δηλαδή στοιχειώδεις ρυθμικές ομάδες συλλαβών (2 ή 3 συνήθως), των οποίων η διαδοχή συνιστά το μέτρο του ποιήματος.
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα άλλαξε το μετρικό σύστημα, δηλαδή ο τρόπος που αρθρώνεται το μέτρο. Η αλλαγή ξεκίνησε από μια αλλαγή στον τρόπο ομιλίας και συναρτάται από το πέρασμα του προφορικού λόγου από τα παλαιότερα ελληνικά ή λατινικά σε καινούριες μορφές τους ή και σε άλλες γλώσσες.
Έτσι περνάμε από τα ποσοτικά στα τονικά μέτρα και ταυτόχρονα αρχίζουν να επιβάλλονται καινούριοι κανόνες, ίσως για λόγους ενίσχυσης της μουσικότητας ή την ευκολότερη απομνημόνευση: όπως ο ισοσυλλαβισμός και η χρήση ομοιοκαταληξίας. Το νέο μετρικό σύστημα δεν ακολουθούν μόνο οι δημώδεις γλώσσες αλλά και η μεσαιωνική λατινική και η αττικίζουσα ελληνική του Βυζαντίου. Άμεση συνέπεια, μεταξύ άλλων είναι η καλλιέργεια νέων στιχουργικών μορφών και νέων ειδών ποιητικού λόγου.
Ρητορική, Γραμματική, Λογική
H εποχή που μελετάμε, τουλάχιστον μέχρι τους δύο τελευταίους αιώνες της, φαίνεται ότι έδινε μεγαλύτερη προσοχή στη γλωσσική διάρθρωση και στην κοινωνική χρήση των κειμένων απ’ ότι στην ενδεχόμενη λογοτεχνική ή ποιητική τους διάσταση. Υπήρχε όμως συναίσθηση της ιδιάζουσας αξίας του γραπτού λόγου (…) αλλά η ιδιαιτερότητα της λογοτεχνίας ή της ποίησης, τουλάχιστον της νεότερης δεν πήρε, συστηματική ή εκλογικευμένη μορφή.
Η χρήση των όρων «ποίηση» και «ποιητής» μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα, δεν ήταν γενικευμένη και αναφέρονταν, κυρίως, στους παλαιούς Έλληνες και Λατίνους ποιητές. Αντίστοιχα, οι νεότεροι δηλώνονταν με ειδικότερους όρους που αφορούσαν την τεχνική τους ή ή το είδος που καλλιεργούσαν: στιχουργός, μελωδός, υμνωδός.
Σημαντικό ρόλο στην οργάνωση του προγράμματος διαδραματίζει ένα σχήμα, του οποίου οι βάσεις είχαν τεθεί κατά την ελληνιστική εποχή, μετεξελίχθηκαν στο Βυζάντιο και αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στη Δύση: «τρίτυς» των γραμμάτων (trivium: γραμματική, ρητορική, λογική) και των «τετράκυς» των επιστημών (quadrivium: αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία).
Η μεσαιωνική τρίτυς, μας δίνει το ακριβές περίγραμμα μέσα στο οποίο μελετώνται τα κείμενα. Η γραμματική αφορά τη μορφολογία και τη σύνταξη της γλώσσας, η λογική τη μεθοδική ανάλυση των λογικών διαστάσεών της και την ερμηνεία του νοήματος, η ρητορική εστιάζει στα σχήματα και τους τρόπους του λόγου που κάνουν τη γλώσσα να μεταφέρει τα νοήματά της δραστικότερα ή αποτελεσματικότερα στον αναγνώστη ή ακροατή.
Στη Δύση του ύστερου Μεσαίωνα, η μελέτη αυτή γίνεται υπό το πρίσμα του «σχολαστικισμού»: ανάπτυξη και αντιπαράθεση λογικών επιχειρημάτων ως βάση μιας λεπτομερειακής προσέγγισης και μεθοδικής ερμηνείας και κατανόησης των κειμένων. Η λογική κυριαρχεί λοιπόν στην τρίτυς, και μάλιστα με τη μορφή της διαλεκτικής που της δίνει αρχικά ο Αβελάρδος και αναπτύσσει αργότερα ο Θωμάς ο Ακινάτης. Η δε οπτική γωνία παραμένει εκείνη της θεολογίας: τα κείμενα της αρχαιότητας πρέπει να φωτίζουν προβλήματα σχετικά με τη φύση του Θεού και της δημιουργίας του.
Ο σχολαστικισμός συνιστά για τη Δύση μια πρώτη προσπάθεια συστηματικής αξιοποίησης της γραπτής παράδοσης και της αναγνωστικής εμπειρίας, η οποία μάλιστα, καθόρισε σε μεγάλο μέρος το νεότερο τρόπο ανάγνωσης της λογοτεχνίας.
Κυρίως, τους τελευταίους αιώνες του ύστερου Μεσαίωνα διαμορφώθηκε μια ορισμένη συνείδηση της ιδιαιτερότητας του έπους και του επικού ύφους, ενώ το ενδιαφέρον για τη δραματική τέχνη φαντάζει σχεδόν ανύπαρκτο.
Ο σχολιασμός ως ανάγνωση και γραφή
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η πρακτική της ανάγνωσης παλαιότερων κειμένων αλλά και της έγγραφης ερμηνείας ή κριτικής τους τίθεται υπό το πρίσμα του σχολιασμού των κειμένων.
Άξιοι προσοχής είναι οι σχολιασμοί τους οποίους προσθέτει στα περιθώρια των χειρογράφων που αντιγράφει ο βυζαντινός γραφέας. Πρόκειται κατά κανόνα, για τα παλαιότερα σχόλια των φιλολόγων ή των «γραμματικών» της ελληνιστικής αλλά και της ρωμαϊκής εποχής στα ελληνικά κείμενα τα οποία ο αντιγραφέας έβρισκε στα πρωτότυπα ή τα αντίγραφα που χρησιμοποιούσε….Έτσι, μαζί με τα χειρόγραφα, σώζονται στοιχεία της ιστορίας των κειμένων αυτών και της γλώσσας τους.
Κάποιες φορές ο σχολιασμός είναι περισσότερο πρωτότυπος, ιδίως όταν ο μελετητής του χειρόγραφου είναι ο ίδιος λόγιος και καταγράφει τη μελέτη του
Οι σχολιασμοί αυτοί, καθώς και οι αντίστοιχοι των δυτικών αντιγραφέων και μελετητών, μοιάζουν συχνά ανομοιογενείς ή άτακτοι από πλευράς περιεχομένου για το νεότερο αναγνώστη και μελετητή, συνηθισμένο σε έναν αυστηρό καταμερισμό της πνευματικής ή ακαδημαϊκής εργασίας. Σχεδόν συσσωρεύουν παρατηρήσεις κάθε τύπου: υπενθύμισης ιστορικών ή πραγματολογικών στοιχείων, γραμματικής και συντακτικής ανάλυσης, ρητορικής αξιολόγησης, αλληγορικής ερμηνείας κ.ο.κ. Η λογοτεχνική πρόκληση έγκειται πως ο σχολιασμός προϋποθέτει μια μια αναγνωστική τεχνική και εμπειρία όχι ανοργάνωτη ή ανώριμη, αλλά εντελώς διαφορετική από τη δική μας.
Η εντατική κυκλοφορία κειμένων γίνεται σε δύο άξονες: α) διαχρονικό – μεταφορά της αρχαίας παράδοσης. β) συγχρονικό – από τη μία πολιτισμική περιοχή στην άλλη – δίνει μια αίσθηση πρωτοτυπίας μιαν απόχρωση που ενδεχομένως σαστίζει τον σύγχρονο αναγνώστη: η εντύπωση που σχηματίζεται είναι ότι τίποτα καινούριο δεν μπορεί να προκύψει και όλα είναι επαναλήψεις περισσότερο ή λιγότερο πιστές. Εντούτοις η σταθερή λογοτεχνική επιδίωξη είναι να ειπωθεί κάτι άλλο, ξεκινώντας από στοιχεία που έχουν αποτελεσματικά αφομοιωθεί ο μεσαιωνικός κόσμος, σφραγισμένος από τη βιβλική παράδοση, ξέρει ότι δεν μπορεί να πει τίποτα αν δεν ξεκινήσει από ορισμένα κείμενα που θα μελετήσει με μεγάλη προσοχή. Χάρη σ’ αυτά, έχει τη δυνατότητα να δει μακρύτερα και καλύτερα από τους προκατόχους του, σαν ένας νάνος ανεβασμένος στους ώμους ενός γίγαντα
Αλληγορική ερμηνεία
Μια ειδικότερη συμβολή του Μεσαίωνα στην ερμηνευτική των λογοτεχνικών κειμένων και μέσω αυτής, στην ποιητική. Καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής γραμματείας, αλλά γενικεύθηκε. Στηρίζεται στην εξαιρετική σημασία που δόθηκε τους πρώτους μετα-χριστιανικούς χρόνους, στο σχήμα λόγου που ονομάστηκε αλληγορία.
Αλληγορικό μπορεί να κατανοηθεί ένα κείμενο ή ένα τμήμα αυτού, ιδίως αφηγηματικού χαρακτήρα, όταν μπορεί να αναγνωσθεί και να κατανοηθεί σαν εκτεταμένο σχήμα λόγου, σαν αναπτυγμένη μεταφορά. Το αφήγημα δεν έχει τόσο αξία για την ιστορία που αφηγείται κυριολεκτικά, η ιστορία δεν είναι παρά ένας έντεχνος τρόπος να μεταφέρει το κείμενο γενικές πνευματικές και ηθικές αξίες.
Χάρη στην αλληγορία τα παλαιότερα κείμενα – όπως η Οδύσσεια – έγιναν έτσι περισσότερο κατανοητά και, εντέλει, αποδεκτά για τους χριστιανούς αναγνώστες τους.
Η αλληγορική ανάγνωση διατήρησε την ισχύ της στην Ευρώπη μέχρι τους νεότερους χρόνους. Στη συνέχεια υποχώρησε η θρησκευτική ή ηθική οπτική της μεσαιωνικής ανάγνωσης, αλλά η αλληγορική ερμηνεία επέμεινε με διαφορετικές μορφές: συγκαλυμμένη έκφραση πολιτικών, ιδεολογικών ή και πολιτισμικών αξιών.
Τέλος 1ου μέρους, συνεχίζεται
Ιστορία-Τέχνες-Πολιτισμός 