ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ ως Κίνημα: 1ο ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ 19ου αι.

                        ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ-ΤΟ 1ο ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα είδε να ανθίζει το πιο ισχυρό, επιβλητικό και γόνιμο πνευματικό κίνημα που εμφανίστηκε στην Ευρώπη μετά την Αναγέννηση, τον ρομαντισμό. Το ρομαντικό κίνημα, θυελλώδης αντίδραση ενάντια στις κλασικές θεωρίες, κατακτά τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες από το 1815 ως το 1850 και αλλάζει προσανατολισμό στη λογοτεχνία και την τέχνη τους. Ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα ο νέο-κλασικισμός βρίσκονταν στο επίκεντρο σφοδρών επιθέσεων. Οι προτιμήσεις του κοινού σταδιακά εγκαταλείπουν τον ορθολογικό τρόπο σκέψης και έκφρασης και τείνουν προς το συναίσθημα, τη φαντασία, την ονειροπόληση και το μυστήριο.   Όλο και συχνότερα οι συγγραφείς δημιουργούν ανήσυχους ήρωες, μελαγχολικές και απογοητευμένες υπάρξεις, ενώ η ποιητική των ερειπίων και των τάφων μετατρέπεται σε πραγματικό πάθος. (48)

Αντίθετα από τον κλασικισμό, ο ρομαντικός συγγραφέας εκμυστηρεύεται στον αναγνώστη τόσο τις χαρές όσο και τις λύπες του,[διαφορά] σε μια έξαρση λυρισμού. Οι πηγές έμπνευσής του, όχι πια από την ελληνο-ρωμαϊκή Αρχαιότητα, αλλά από την ιστορία του κάθε λαού, με ιδιαίτερη προτίμηση σε αυτή των βόρειων ευρωπαϊκών κρατών, ενώ συγχρόνως ανακαλύπτει το μέχρι τότε αγνοημένο Μεσαίωνα. (49) [Με μία έννοια ανακαλύπτει και υπηρετεί τον Μεσαίωνα, όπως προηγουμένως η Αναγέννηση ανακάλυψε τους αρχαίους κλασικούς]

Σε αντίθεση με τη λογική των κλασικών ως κυριότερο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης υπόστασης, οι ρομαντικοί δίνουν προτεραιότητα στην ευαισθησία. [διαφορά]. Στον καθ’ όλα τέλειο «honnête home», αντιπαραθέτουν ένα ανήσυχο πλάσμα που επαναστατεί ενάντια στον κόσμο και την κοινωνία και βρίσκεται σε μια συνεχή ψυχική ανισορροπία. Διχασμένος ψάχνει αδιάκοπα την ολοκλήρωσή του. (49)

Ο ρομαντισμός αποστρέφεται τους κανόνες και τις συμβατικότητες και διακηρύσσει την απόλυτη ελευθερία θεμάτων και του μορφικού πλαισίου στα οποία τα εντάσσει. Σε αντίθεση με τον κλασικισμό, οι συγγραφείς επιβεβαιώνουν τον πρωταρχικό ρόλο του ατομικισμού στο οποίο τα εντάσσει. (49) [διαφορά]

Η θέση του καλλιτέχνη στην κοινωνία του 19ου αιώνα εμφανίζεται συχνά αντιφατική. Από τη μια γίνεται αντικείμενο θαυμασμού, ενώ από την άλλη ταράζει την τάξη που προσπαθεί να επιβάλλει η άρχουσα αστική τάξη – εμφανής διαφορά από προσδοκίες και πραγματικότητα, επιθυμία για δράση και αδυναμία υλοποίησης των ονείρων τους . Όσοι αρνούνται να συμμορφωθούν με την κυρίαρχη ιδεολογία κυριεύονται από έναν ακραίο πεσισμισμό [απογοήτευση], διάχυτο στα έργα τους. Αισθάνονται απομονωμένοι, απογοητευμένοι και αποξενωμένοι από την κοινωνία και τείνουν να υψώνουν γύρω τους αδιαπέραστα τείχη. (49)

Έτσι το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα σηματοδοτείται από αντιφάσεις που συχνά ενυπάρχουν στην συνείδηση του ίδιου ατόμου. (….) οι έντονες απογοητεύσεις που βιώνει στην καθημερινή πραγματικότητα – σε αντίθεση με τις κοινωνικές ανακατατάξεις, την ελπιδοφόρα τεχνική, οικονομική και πολιτική πρόοδο – οδηγούν το ρομαντικό συγγραφέα στην αναζήτηση του ιστορικού παρελθόντος, στις προσωπικές του αναμνήσεις και στη θρησκεία, ενώ τον κάνουν να βυθίζεται στην ονειροπόληση ή στη μακάβρια εμμονή του τρόμου στην αισθητική του τρόμου και του θανάτου. (50)

• Η «αρρώστια του αιώνα»

     Η δεσπόζουσα έκφραση του ρομαντισμού αποτυπώνεται κυρίως στα μυθιστορήματα του Νόβαλις(Χάινριχ φον Οφτερντίγκεν) και του Σατωμπριάν (Ρενέ). Η αβεβαιότητα, η υπαρξιακή αγωνία και η διαπίστωση ότι ο κόσμος είναι πεπερασμένος, οδηγούν τον ρομαντικό ήρωα σε ακραία συμπεριφορά: ακατανίκητη διάθεση για την επιβεβαίωση του Εγώ, περιφρόνηση του κοινωνικού βίου, ακόμα και του ίδιου του θανάτου (….) Ο ρομαντικός καλλιτέχνης έχει συχνά την αίσθηση της απόλυτης γήρανσης. Η τάση αυτοκτονίας καταγράφεται ως η ύψιστη έκφραση της απόλυτης μελαγχολίας που τον κυριεύει. Ο βίαιος θάνατος που συχνά προσδοκά, είναι συνάμα και το έσχατο μέσο για να ξεφύγει από μια ασφυκτική ψυχική κατάσταση  που συνδυάζει το φλογερό πόθο με την απογοήτευση και την εξαπάτηση [βλέπε Σπλιν Μπωντλαίρ] και στο τέλος του αιώνα βρίσκει την έκφρασή της μέσα από την παρακμιακή συμπεριφορά. (50)

 ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

Η πεζογραφία της περιόδου εμφανίζει τόσο σε λογοτεχνικό επίπεδο, όσο και σε περιεχόμενο, τα χαρακτηριστικά του ρομαντικού κινήματος. Ωστόσο, ενώ για την ποίηση και το θέατρο οι ρομαντικοί δημιουργοί προχώρησαν σε βαθιά ρήξη με τόσο πνεύμα του κλασικισμού, στο χώρο της πεζογραφίας οι μεταβολές που παρατηρούνται δεν είναι τόσο εμφανείς. (….) δε διαφάνηκε η πρόθεση να δημιουργηθεί συγκεκριμένη σχολή ή θεωρία. (61)

Στο μυθιστόρημα, ο ρομαντισμός διατηρεί στοιχεία που είχε προσδώσει στο είδος η           αναζήτηση των δημιουργών στο τέλος του 18ου αιώνα και συντελεί στην περαιτέρω εξέλιξή του. Αφετηρία του ρεύματος [τα επιστολικά] Βέρθερος & Νέα Ελοΐζα. Το μόνο είδος που αποτελεί καθαρά ρομαντικό δημιούργημα είναι το ιστορικό μυθιστόρημα, σε χώρες με παράδοση στην πεζογραφία όπως: Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία (…) ο 19ος αιώνας σηματοδοτεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, κάτω από την επίδραση του ρομαντικού κινήματος, την αρχή της λαμπρής πορείας που θα οδηγήσει το μυθιστόρημα στη θέση που κατέχει σήμερα σε όλες τις λογοτεχνίες. (61)

     Επιρροές του μυθιστορήματος από τον υποκειμενισμό του ρομαντισμού, που θέτει τον συγγραφέα σε πρώτο πλάνο και τον αναδεικνύει ως το βασικό πρωταγωνιστή που μέσα από τις σελίδες του έργου του ξεδιπλώνει κατά κύριο λόγο την προσωπικότητά του. Ο πρωταγωνιστικός ρόλος του συγγραφέα, ήταν ήδη εμφανής στην Νέα Ελοΐζα του Ρουσσώ και στα αυτοβιογραφικά και επιστολικά μυθιστορήματα του τέλους 18ου αιώνα.(610

Η αντικειμενικότητα στην αφήγηση , απαραίτητη για να δώσει στον αναγνώστη την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας και η απόσταση που ο συγγραφέας οφείλει να τειρεί, γίνεται αισθητή μόνο κατά τοδεύτερο μισό του αιώνα με τα μυθιστορήματα του Φλωμπέρ και του Τουργένιεφ. (61)

Ο ρομαντικός μυθιστοριογράφος, ακόμα κι όταν επινοεί καταστάσεις και πρόσωπα, εξακολουθεί να παραμένει ο κύριος πρωταγωνιστής, να εκφράζει τα δικά του συναισθήματα και ευαισθησίες. Γι’ αυτό οι μεγαλύτεροι μυθιστοριογράφοι αυτής της περιόδου είναι αυτοί που κατόρθωσαν [κατάφεραν] να ξεφύγουν, έστω και μερικώς από τις επιταγές του ρομαντισμού, Ο Σταντάλ και ο Μπαλζάκ. (61-62)

Η θεματολογία των ρομαντικών κινείται γύρω από 2 βασικούς άξονες: Το ερωτικό πάθος κατέχει κυρίαρχη θέση. Η προσέγγιση όμως του θέματος είναι διαφορετική. Εξυμνούν την αξία του ερωτικού πάθους και το υπερασπίζονται ενάντια στους περιορισμούς που του επιβάλλει η ηθική και η κοινωνία. Αναγνωρίζουν την αξία του και διεκδικούν την απόλυτη ελευθερία στην έκφραση του συναισθήματος. Η εξωτερίκευση συνδέεται και με την αναφορά στη φύση που, συχνά μετατρέπεται σε σύμβολο των συγκινήσεών τους (62)

Η κυρίαρχη θέση που καταλαμβάνει [κατέχει] το συναίσθημα, οι φλύαρες περιγραφές, το συχνά πομπώδες ύφος [υπερβολές], η τάση για υπερβολή και οι εξάρσεις που συναντάμε στο μυθιστόρημα της περιόδου – με εξαίρεση το ιστορικό μυθιστόρημα που ακολουθεί δικούς του κανόνες –συνθέτουν την εικόνα του είδους κατά το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα. (62)

• 2.4.1 Το εξομολογητικό μυθιστόρημα
• 2.4.2 Το εξωτικό μυθιστόρημα

 Το φανταστικό διήγημα

Διπλό στόχο εξυπηρετούν τα λεγόμενα «μαύρα μυθιστορήματα» όπως ο Καλόγερος του  Gregory Lewis και το Φρανκεστάιν ή ο σύγχρονος προμηθέας της Μαίρης Σέλλευ. Από τη μια [επιδιώκουν] να προκαλέσουν το συναίσθημα φόβου στον αναγνώστη, από την άλλη όμως τον καθησυχάζουν και τον οδηγούν στην κάθαρση. Βρίσκονται κοντά στην κλασική τραγωδία και το ρομαντικό δράμα. Οι ήρωές του έχουν όλοι, λίγο ή πολύ, μια σατανική υπόσταση, δρουν σε έναν υπόγειο κόσμο, ζουν σε μπουντρούμια και ανήλιαγα δάση και εμφανίζονται για να τρομοκρατήσουν. (64)

Παραμύθια….συναντάμε τα ίδια μυθικά στοιχεία, έναν κόσμο γεμάτο φαντασιώσεις και δύσμορφα όντα (64)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Βάρσος Γιώργος, Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τον 6ο έως τις αρχές του 18ου αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π 1999
2. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, σ. 145, μτφρ Α. Ζηράς κ.α., τ. Α, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la LiteratureEuropéene, 1992).
3. Benoit Annick & Fontaine Gay (επιμ.), Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας Εκδ. Σοκόλη, σ. 145, μτφρ Α. Ζηράς κ.α., τ. Β, Αθήνα 1999 (Lettres Européenes: Histoire de la LiteratureEuropéene, 1992).
4. Kundera Μ., Η τέχνη του μυθιστορήματος, Εκδ. Εστία, , μτφρ Φ. Δρακοντειάδης, Αθήνα 41996
5. Γκότση Γ. & Προβατά Δ., Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Από τις αρχές του 18ου έως τον 20ο αιώνα, εκδ. Ε.Α.Π, Πάτρα 2000.
6. Εγκυκλοπαίδεια, Πάπυρος-Larousse-Britannica, εκδ. Πάπυρος, επιμ. Βίκτωρ Αθανασιάδης κ.ά., Αθήνα 21997.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ