H περίπτωση του Giordano Bruno (αναδημοσίευση)

                                               H περίπτωση του Giordano Bruno

Giordano Bruno            

 

Η νυχτοπεταλούδα τον θάνατο δεν αντικρίζει, όσο πετάει μπροστά,

μέσα στο μεγαλείο της ζωντανής φλόγας·

η καρδιά, διψασμένη, στα κρυστάλλινα νερά αγωνίζεται

ούτε προσέχει την άτρακτο ούτε φοβάται τον στόχο του κυνηγού·

το δειλό πουλί, επιστρέφοντας από πάνω,

για να ενωθεί με τους συντρόφους του, δεν βλέπει ότι το δίχτυ πλησιάζει

Giordano Bruno, Ανταμοιβή

 

 

Έζησε στην εποχή που οι ιστορικοί ονομάζουν Αναγέννηση. Την εποχή, μάλιστα, που υποτίθεται ότι είχε ωριμάσει αυτή η αναγέννηση. Ιταλός ων, βρέθηκε στην καρδιά των γεγονότων. Ούτε η δική του εποχή δεν τον αναγνώριζε σαν επιστήμονα, με τα τότε μέτρα για το τί είναι επιστήμη. Ούτε και σήμερα θα τον θεωρούσαν, βέβαια, αμιγή επιστήμονα. Και καλά θα έκαναν, αφού η σύγχρονη επιστήμη υπακούει σε νέες αυθεντίες και διαθέτει άλλου τύπου όπλα. Άλλωστε, η εξειδίκευση έχει προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό, που απογυμνώνεται όλο και περισσότερο από τις πιθανότητες μιας συνολικής και βαθύτερης γνώσης της ίδιας της ζωής. Ο Giordano Bruno, λοιπόν, δεν ήταν επιστήμονας. Το εύρος των γνώσεων, μα κυρίως των αναζητήσεών του θα τον κατέτασσε απευθείας στους προσωκρατικούς, που δήλωναν ότι είναι επιστήμονες, ούτε φιλόσοφοι, ούτε τίποτε, αλλά ήταν όλα αυτά και ακόμη περισσότερα.

Το βραχύ τού βίου

Γεννιέται το 1548 στην Νόλα της Καμπανίας, κοντά στη Νάπολη, από πατέρα στρατιωτικό, που υπηρετούσε τους ισπανούς. Σε ηλικία 11 ετών πηγαίνει στη Νάπολη, για να λάβει ανθρωπιστική παιδεία και να σπουδάσει λογική και διαλεκτική. Την περίοδο εκείνη κάνει μελέτες στην απομνημόνευση και την μνημοτεχνική. Σε αυτά τα χρόνια η εκκλησία έχει το μονοπώλιο στην γνώση και ο μόνος τρόπος για να σπουδάσει κάποιος, είναι μέσω αυτής. Έτσι, το 1565, εισέρχεται στο τάγμα των δομινικανών μοναχών και αλλάζει το όνομά του από Fillippo σε Giordano. Σε ηλικία 24 ετών χρίζεται ιερέας, αλλά συζητά ελεύθερα τις δοξασίες του Άρειου, που αρνιόταν τη θεϊκή φύση του Χριστού. Αμφισβητεί από νωρίς βασικά χριστιανικά δόγματα (την θεϊκότητα του Χριστού, την άμωμη σύλληψη και την μετουσίωση), με αποτέλεσμα να προσαχθεί σε δίκη, ενώπιον του ελεγκτή του τάγματος των δομινικανών μοναχών. Καταφέρνει, όμως, να καταφύγει στη Ρώμη, τον Φεβρουάριο του 1576.

Εκεί κατηγορείται, συκοφαντούμενος, για δήθεν συμμετοχή σε δολοφονία και καταφέρνει πάλι να διαφύγει στην βόρειο Ιταλία. Το 1576, τέσσερα χρόνια μετά τη χειροτόνησή του, αποσχηματίζεται, αρνείται, δηλαδή, τη μοναχική ζωή. Εκείνην την περίοδο δέχεται ισχυρή επίδραση απ’ τον δάσκαλό του Francesco Patrizi, που δίδασκε φιλοσοφία στη Ferrara και στην Padua. Από αυτόν μυείται στον χριστιανικό μυστικισμό και στον πλατωνισμό. Αργότερα, ο Bruno επιχειρεί να στηρίξει μία ευρύτερη φιλοσοφική θεωρία, προσπαθώντας να ενδυναμώσει τις πλατωνικές θεωρίες περί ψυχής με την ηλιοκεντρική θεωρία των πυθαγορείων, τον ατομισμό του Λεύκιππου και του Δημόκριτου και τον μυστικισμό του Πλωτίνου.

Για τον Bruno το σύμπαν είναι μια ενότητα γεμάτη ζωή. Γι’ αυτόν θεός και σύμπαν είναι όροι συνώνυμοι. Αφ’ ότου αφήνει τον μοναχικό βίο, μετακινείται διαρκώς από χώρα σε χώρα. Πηγαίνει στην Γενεύη, όπου κυριαρχούσε ο καλβινισμός, τον ασπάζεται, αλλά τον εγκαταλείπει, όταν καταλαβαίνει αηδιασμένος ότι διέπεται από την ίδια μισαλλοδοξία με τον καθολικισμό. Τον συλλαμβάνουν, τον αφορίζουν και τον δικάζουν, αλλά χάρη στην ευγλωττία του καταφέρνει να γλυτώσει. Το 1581 τον βρίσκει στο Παρίσι. Εκεί, με την εύνοια του βασιλιά Ερρίκου Γ΄, καταφέρνει να δημοσιεύσει τρεις εργασίες του για την μνημοτεχνική, όπου προσπαθεί να διερευνήσει νέες μεθόδους πρόσληψης της πραγματικότητας.

Το καλοκαίρι του 1583 ξεκινά μια σειρά διαλέξεων στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υποστηρίζοντας την κίνηση της γης και την ορθότητα της ηλιοκεντρικής θεωρίας, σε αντίθεση, βέβαια, με την ακίνητη γη του γεωκεντρικού συστήματος. Βέβαια, οι απόψεις του δεν βρίσκουν πρόσφορο έδαφος. Στο διάστημα που έμεινε στην Αγγλία, ο John Bossy (στο έργο του Giordano Bruno: υπόθεση πρεσβεία) υποστηρίζει ότι ο Bruno ήταν μυστικός πράκτορας, χρησιμοποιώντας ψευδώνυμο. Το θεωρούμε ιδιαίτερα απίθανο. Τον Οκτώβριο τού 1583 επιστρέφει στο Παρίσι, όπου και πάλι δεν μένει σιωπηλός. Με τα έργα του στηλιτεύει και εκθέτει τη ρωμαιοκαθολική εκκλησία, επιτιθέμενος στην αυθεντία του Αριστοτέλη, που τότε θεωρούνταν ιερή, καθώς οι αριστοτελικές απόψεις ήταν στηρίγματα του χριστιανικού κοσμοειδώλου. Ο Bruno μιλούσε για την ειρηνική συνύπαρξη όλων των θρησκειών, μέσα από την αλληλοκατανόηση, την ελευθερία και τον διάλογο. Η τοπική λουθηρανική εκκλησία τον αφορίζει, αλλά αυτός ούτε πτοείται ούτε μετανοεί και συνεχίζει την συγγραφή του έργου του.

Τον Αύγουστο του 1591 τον προσκαλεί ο βενετός πατρίκιος Giovanni Mocenigo και επιστρέφει στην Ιταλία. Ο Bruno υπολόγιζε ότι θα του πρόσφεραν την έδρα φιλοσοφίας της Padua, αλλά το 1592 η έδρα δίνεται στον Γαλιλαίο. Ο Bruno απογοητευμένος, επιστρέφει στην Βενετία. Αυτή η επιστροφή είναι η αρχή του τέλους του. Το Μάιο του 1592 καταγγέλλεται στην Ιερή Εξέταση της Βενετίας για τις αιρετικές του απόψεις για την απειρότητα του σύμπαντος και τη διδασκαλία του για την ύπαρξη πολλών κόσμων. Συλλαμβάνεται, ανακρίνεται και φυλακίζεται. Υπερασπίζεται με σθένος τις απόψεις του. Στις 27 Ιανουαρίου του 1593 οδηγείται στο ρωμαϊκό ανάκτορο του San Oficio, μπροστά στον καρδινάλιο Roberto Francesco Bellarmino, που το 1616 θα αναλάμβανε και την υπόθεση του Γαλιλαίου. Ο Bellarmino ήταν ορκισμένος εχθρός της κοπερνίκειας επιστημονικής θεωρίας και το έργο του Κοπέρνικου De Revolutionibus είχε ενταχθεί ήδη στα απαγορευμένα βιβλία από την ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Τόσο ο Bruno, όσο και ο Γαλιλαίος συνέχισαν την θεωρία του Κοπέρνικου.

Στα επτά χρόνια της φυλάκισής του ανακρίνεται και βασανίζεται συνεχώς. Τα μαρτύρια, οι ταπεινώσεις και οι απειλές δεν τον κάμπτουν και αρνείται ως το τέλος να αποκηρύξει τις φιλοσοφικές του απόψεις. Υποστηρίζει ότι δεν ξέρει τι ακριβώς περιμένουν οι ιεροεξεταστές από αυτόν να αποκηρύξει. Φτάνουν στο σημείο να του ράψουν το στόμα, για να πάψει να μιλά. Ο πάπας Κλήμης Η΄ διατάζει τελικά την καταδίκη του. Στις 8 Φεβρουαρίου 1600 αποφασίζει να τον τιμωρήσουν με τον επιεικέστερο τρόπο, δηλαδή χωρίς να χυθεί αίμα. τουτέστιν να καεί ζωντανός στην πυρά!

Στις 17 Φεβρουαρίου 1600 ο Giordano Bruno καίγεται ζωντανός στο Campo Dei Fiori, στην αγορά των λουλουδιών της Ρώμης. Τον φιμώνουν, τον δένουν στον πάσαλο και τον στήνουν ζωντανό στην πυρά. Έχει μείνει ιστορική η απάντησή του στους δικαστές του: Ίσως ο φόβος σας να εκδώσετε δικαστική απόφαση εναντίον μου είναι μεγαλύτερος από τον δικό μου φόβο να την αποδεχτώ.

 

Τα έργα του και οι απόψεις του

Όταν κάποιος θυσιάζεται με τέτοιο σθένος για τις απόψεις του, καταφέρνει με την ζωή του να νικήσει τη φρίκη κάθε εξουσίας. Οι αστρονομικές, οι φιλοσοφικές και οι μεταφυσικές του απόψεις, όχι μόνο διασώθηκαν, αλλά αποτέλεσαν έναν συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην αρχαιότητα και στο σήμερα, αναδεικνύοντας αλήθειες που είναι αιώνιες για όλους τους ανθρώπους που θέλουν να λέγονται άνθρωποι. Είναι ενδεικτικό ότι πολλοί άλλοι επιστήμονες, που θεωρούνται αυθεντίες στον χώρο τους, δεν είχαν την τόλμη να αντιταχθούν τότε στην κραταιά εκκλησιαστική αυθεντία, όπως πολλοί σήμερα δεν αντιδρούν στο ακαδημαϊκό και οικονομικό κατεστημένο. Γι’ αυτό, στο εν λόγω κείμενο, θα επιχειρηθεί να γίνει μια αναφορά στο έργο και τις απόψεις του, αναδεικνύοντας ότι όχι μόνο η ζωή αυτού του ανθρώπου, αλλά και το πνεύμα του αξίζουν να παραμείνουν στη μνήμη μας. Τις ιδέες που λειτουργούν απελευθερωτικά πάντοτε θα τις πολεμούν οι κυρίαρχοι αυτού του κόσμου.

Η τέχνη της μνήμης: διατύπωσε την άποψη ότι τόσο η φύση, όσο και η σκέψη έχουν την προέλευσή τους στην αρχική ενότητα του σύμπαντος. Στο «έν» του Πλωτίνου, που συμπίπτει με το θεό. Ωστόσο, ενώ η φύση έχει διαμορφωθεί σύμφωνα με τις θεϊκές ιδέες, τις οποίες και εμπεριέχει, η ανθρώπινη σκέψη συλλαμβάνει μόνο τις απεικονίζουσες σκιές. Η συμφωνία των εικονιζόμενων ιδεών με τη φύση αποτελεί ένδειξη για την ορθότητά τους.

Ο κηροποιός: στο έργο αυτό διακωμωδούσε την διαφθορά της εποχής του.

Ο δείπνος της Τετάρτης των τεφρών: όχι μόνο επιβεβαίωσε την ηλιοκεντρική θεωρία, αλλά επί πλέον υποστήριζε ότι το σύμπαν είναι άπειρο, αποτελούμενο από αναρίθμητους κόσμους, κατ’ ουσίαν όμοιους με τους κόσμους του ηλιακού μας συστήματος. Στο έργο του αυτό υποστήριζε, επί πλέον, όπως αργότερα ο Γαλιλαίος, ότι η Βίβλος θα έπρεπε να ακολουθείται για την ηθική διδασκαλία της και όχι για την αστρονομική ακρίβεια των γεγονότων που περιγράφει. Αν και εν μέρει λοιπόν υιοθετούσε κάποια στοιχεία της βιβλικής ηθικής, ωστόσο αυτές οι απόψεις του τον έφεραν σε ακόμη μεγαλύτερη αντιπαλότητα τόσο με την εκκλησία, όσο και με τους αριστοτελικούς. Ανέδειξε επίσης τα επιχειρήματά του για τον σχετικισμό του σύμπαντος. Με άλλα λόγια, το σύμπαν δεν έχει ένα κέντρο, αλλά εξαρτάται από το κέντρο που θα θέσει ο παρατηρητής του.

Για την αιτία, την αρχή και το εν: αποτελείται από πέντε διαλόγους. Ανέπτυξε μια φυσική θεωρία, πάνω στην οποία βασιζόταν η αντίληψή του για το σύμπαν, όπου μορφή και ύλη είναι αλληλοσχετιζόμενες και στενά συνενωμένες ουσίες, αποτελώντας το εν.

Για το άπειρο, το σύμπαν και τους κόσμους: ανέπτυξε την κοσμολογική θεωρία του μέσω μιας συστηματικής κριτικής της αριστοτελικής φυσικής. Ουσιαστικά, στο έργο αυτό απέρριπτε την κρατούσα τότε επιστημονική κοσμολογία, η οποία, στηριγμένη στις απόψεις του Αριστοτέλη, ήταν βέβαιη ότι η γη ήταν το ακίνητο κέντρο του σύμπαντος. Απεναντίας, ο Bruno υποστήριξε την πυθαγόρεια θεωρία που διατύπωσε στην αρχαιότητα ο Αρίσταρχος ο Σάμιος και αργότερα επανέφερε ο Κοπέρνικος, ότι η Γη στρέφεται γύρω απ’ τον Ήλιο, μέσα σε ένα άπειρο σύμπαν. Για τον Bruno η θρησκεία ήταν το μέσο καθοδήγησης και διακυβέρνησης αμαθών ανθρώπων. Για τις απόψεις του αυτές έγινε αντιπαθής στους εκκλησιαστικούς κύκλους, αλλά και στους συντηρητικούς κύκλους της Οξφόρδης. Άλλωστε, δεν έχανε ευκαιρία να κατακρίνει με δριμύτητα τα ήθη της αγγλικής κοινωνίας και την σχολαστικότητα των σοφών της Οξφόρδης.

Η εκδίωξη του θριαμβεύοντος κτήνους: μία τριλογία με την οποία στρέφεται ενάντια στις δεισιδαιμονίες της εποχής του και στην καλβινική θέση ότι η σωτηρία έρχεται μέσω της πίστης. Ο Bruno αντέτασσε μία ανώτερη θεώρηση για την ηθική αξία των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, όταν αυτές βρίσκονταν σε αρμονία με το σύνολο της φύσης.

Το τέχνασμα του Πήγασου: είναι ένας διάλογος, με τον οποίο κάνει συστηματική μελέτη της ανθρώπινης ψυχής σε σχέση με το σύμπαν, ενώ καταλήγει στην άρνηση της απόλυτης ατομικότητας της ψυχής του ανθρώπου.

Για το ηρωικό πάθος: πραγματεύεται την ένωση της ανθρώπινης ψυχής, ως σκεπτόμενης μονάδας, με το άπειρο και προτρέπει τον άνθρωπο να νιώσει τη σωτηρία του, ν’ αγωνιστεί για την αρετή και την αλήθεια.

Η σκιά των ιδεών: διατυπώνει με ένα ποίημα την αναπόφευκτη αποτυχία μας να αναπαραγάγουμε το σύμπαν στο μυαλό μας με πειστικό τρόπο. Η πραγματικότητα είναι ένας ποταμός που ρέει συνεχώς και αυτομετασχηματίζεται σε κάτι άλλο.

 

Η εποχή του και οι επιδράσεις που δέχτηκε

Χαρακτηριστικό της αναγεννησιακής Ιταλίας είναι πως δείχνει ανεκτικότητα απέναντι σε άλλες θρησκείες και ότι δίνει περισσότερο σημασία στην επίγεια φυσική ζωή. Η λεγόμενη ανθρωπιστική παιδεία θεωρούνταν δεδομένη για τους άρχοντες και τα παιδιά τους. Έδειχναν προτίμηση στην κλασική αρχαιότητα και ιδιαίτερα στην αριστοτελική λογική και στον Πλάτωνα, που πέρασε στην εποχή αυτή μέσω των νεοπλατωνικών. Η εκκλησία παρέμενε ο σταθερός στυλοβάτης της εξουσίας. Ήδη, στις 8 Απριλίου 1546, η καθολική εκκλησία είχε αποφασίσει ότι όποιος δεν αντιμετώπιζε κυριολεκτικά το περιεχόμενο της Αγίας Γραφής και προσπαθούσε να της δώσει δικές του ερμηνείες θεωρούνταν αιρετικός.

Ο Bruno δέχτηκε επιδράσεις από όλο τον αρχαίο κόσμο, τόσο τον ελληνικό, όσο και τον αιγυπτιακό. Πίστευε ότι στη γη δεν υπάρχει τίποτε νέο, αφού η σοφία είχε αποκαλυφθεί από παλιά και όσοι ενδιαφέρονταν γι’ αυτήν δεν είχαν παρά να την αναζητήσουν στην αρχαία σκέψη. Ωστόσο, μπορούμε να πούμε, πως η αρχαία σοφία, που ήλκε τoν Bruno, υπήρξε στον μεγαλύτερο βαθμό της απόσταγμα ελεύθερης σκέψης των απολίτιστων φυλών. Εκπλήσσει με τις ολοκληρωμένες γνώσεις του για τους κλασσικούς συγγραφείς, καθώς στην εποχή του η πρόσβαση στις αρχαίες πηγές ήταν πολύ περιορισμένη.

Για τον Bruno, η φύση σε όλες τις μορφές της, ακόμη και τις πιο στοιχειώδεις, έχει μέσα της ψυχή και ζωή. Η φύση είναι ο θεός μέσα στα πράγματα, υποστήριζε. Καθώς, όμως, ο θεός αυτός καθ’ εαυτόν παραμένει μια απόλυτη αρχή, ο μόνος τρόπος για να τον προσπελάσει κάποιος είναι μέσα από τα πράγματα της φύσης, αφού, όπως ο θεός κατεβαίνει μέσα από τη φύση στη γη, έτσι και η άνοδος προς το θεό γίνεται μέσα από τη φύση. Θεωρεί τη σπουδή του φυσικού κόσμου ως την αληθινή μορφή φιλοσοφίας, που είναι ικανή να αποκαλύψει στον άνθρωπο τα μυστικά του σύμπαντος και να του εξασφαλίσει έγκυρη γνώση. Μέσα από την άσκηση της μαγείας θεωρούσε ότι μπορεί να προσεγγιστεί η φύση και να αποκαλυφθούν οι μυστικές της δυνάμεις.

Οι μάγοι της φιλοσοφίας, όπως εμφανίστηκαν στην εποχή της αναγέννησης, διαμόρφωσαν ένα νέο είδος φιλοσοφίας, μοναδικό στην ιστορία της. Πίστευαν ότι ο θεός δεν έκανε τέλειο τον κόσμο, αλλά ότι τον έφτασε μέχρι ενός σημείου και μετά εξουσιοδότησε και τον άνθρωπο να τον τελειοποιήσει. Ο Bruno πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι μικρογραφία της φύσης, που αναπαριστά τον μακρόκοσμο του σύμπαντος. Οι αθέατες ψυχικές και πνευματικές δυνάμεις της φύσης εισρέουν μέσα στον άνθρωπο σαν δυνάμεις ενός ευρύτερου κόσμου. Συμβάλλοντας και ο άνθρωπος στην τελειοποίηση του κόσμου, αποκτούσε δυνατότητες να επιδράσει στα πράγματα. Έτσι, η φιλοσοφία είχε και πρακτική σημασία.

Πολλοί αμφισβητούν την επιστημονικότητα των απόψεών του ή την πρωτοτυπία του έργου του, τονίζοντας την επίδραση των αστρονομικών του παρατηρήσεων από προγενέστερους φιλοσόφους (Αρίσταρχος, Νικόλαος Κουζάνος, ο άραβας αστρονόμος του 11ου αιώνα Αλχάζεν, που είχε γράψει το έργο Προοπτική, ο Κοπέρνικος, οι μεσαιωνικοί παριζιάνοι Μπουριντάν, ο Ορέσμ και άλλοι). Ωστόσο, τα επιχειρήματα αυτά δεν έχουν αξία· αφ’ ενός επειδή ο τίτλος του επιστήμονα τού πέφτει λίγος και αφ’ ετέρου διότι τις επιδράσεις του ούτε ο ίδιος τις αρνήθηκε, καθώς δεν μειώνουν την αξία του πνεύματός του· πόσο μάλλον όταν πλήρωσε με αυτόν τον σκληρόν τρόπο τις απόψεις του. Άλλωστε, ο Γαλιλαίος χρησιμοποιεί και αναπτύσσει επιχειρήματα απ’ το έργο του Bruno, ιδιαίτερα απ’ το Δείπνο της Τετάρτης των τεφρών, χωρίς όμως να το κατονομάζει. Όταν ο Γαλιλαίος, το 1616 πέρασε ανάλογη δοκιμασία και πιέστηκε να απαρνηθεί τις θεωρίες του, όντας σε μεγάλη ηλικία πια, έζησε τα τελευταία του χρόνια σε κατ’ οίκον περιορισμό και, προκειμένου να μην οδηγηθεί στην πυρά, αρνήθηκε ότι η Γη κινούνταν. Ωστόσο, δεν έπαψε να συνεχίζει τις επιστημονικές του μελέτες. Η περίπτωση του Γαλιλαίου ήταν διαφορετική, γιατί ήταν από τους επιστήμονες, που εγκαινίαζαν το πείραμα ως τη μόνη αποδεκτή επιστημονική επαλήθευση. Ωστόσο, όπως δείχνουν οι πρόσφατες μελέτες, ο Γαλιλαίος επηρεάστηκε από το έργο του Bruno και σε πολλά ζητήματα ο δεύτερος ήταν αυτός που έδειχνε να απαντά πιο επιτυχημένα στα επιχειρήματα του πρώτου.

Όλο το βάρος της φιλοσοφίας του Bruno αναπτύσσεται γύρω από την ιδέα ενός νου, που απελευθερώνει τον άνθρωπο από κάθε μορφή υποδούλωσης. Οραματιζόταν έναν καινούριο πνευματικό κόσμο. Θεωρούσε ότι η φαντασία μας δημιουργεί γέφυρες ανάμεσα στον κόσμο του ουρανού και της γης. Δημιουργώντας εικόνες, απελευθερώνει τον άνθρωπο, ενώνοντάς τον με την παγκοσμιότητα. Με τη φαντασία μας, θεωρούσε, ότι στέλνουμε φως στις εικόνες που έχουμε μέσα μας. Όταν το φως συναντά το σκοτάδι, δημιουργεί τις εικόνες των πραγμάτων, άλλα από τα οποία έχουν περισσότερο φως και άλλα περισσότερο σκοτάδι. Υπάρχει ένα εσωτερικό φως αόρατο, που διαχέεται μέσα στο σύμπαν και κατευθύνεται μέσα από διάφορες συνθέσεις προς το εξωτερικό φως, το ορατό, τον ήλιο. Εκτός από τη φαντασία και τη μνήμη, θεωρούσε σημαντική τη συνείδηση και την εστίαση, δηλαδή την πνευματική συγκέντρωση. Με αυτό τον τρόπο, ο άνθρωπος αποκτά την ικανότητα να δομήσει έναν ενδιάμεσο κόσμο, τον ψυχικό, περνώντας στην ανώτερη σφαίρα, την πνευματική. Πίστευε ότι το ανθρώπινο ον θα ήταν κάποτε σε θέση να παρατηρήσει τα σώματα των κομητών στον ουρανό –κάτι που στην εποχή του ήταν αδιανόητο– αποδεικνύοντας έτσι ότι οι αμετάβλητοι, κρυστάλλινοι ουρανοί της αριστοτελικής-πτολεμαϊκής κοσμολογίας ήταν καθαρή ψευδαίσθηση.

Στο κείμενο αυτό δε θέλαμε να αναδείξουμε έναν μάρτυρα της επιστήμης, ούτε έναν ακόμη ήρωα, αν και παρουσιάστηκε συχνά ως τέτοιος. Επιλέξαμε τον Giordano Bruno, για να δείξουμε ότι ένας άνθρωπος, πηγαίνοντας σαν τους σολωμούς αντίθετα στο ρεύμα του ποταμού, κατόρθωσε να μην κλείσει τα μάτια στην αλήθεια που μόνο αυτός έβλεπε, σαν άλλος μάντης. Μάλιστα, όχι απλώς είδε, αλλά μίλησε κιόλας τόσο δυνατά, που ούτε οι φλόγες που κατέκαψαν το σώμα του ήταν τόσο δυνατές ώστε να νικήσουν την φλόγα του πνεύματος και της ψυχής του. Τόλμησε να παραμείνει πιστός σε όσα τον συνέδεαν αληθινά με την φύση και τον κόσμο. Και αυτή η πίστη δεν ήταν θρησκευτική, αλλά γκρέμιζε τον εξουσιαστικό λόγο με τα φτερά της ελευθερίας. Μίλησε για πνευματική ελευθερία, όταν η αναγεννησιακή Ιταλία δίκαζε ακόμη με όργανο την Ιερά Εξέταση. Με το έργο και τη ζωή του σημάδεψε το μονοπάτι της μνήμης ενάντια στον σκοταδισμό της λήθης. Αμφισβήτησε όλους τους εξουσιαστές όχι με τα όπλα του επιστήμονα, αλλά με την σφαιρική συνειδητότητα του σαμάνου. Γι’ αυτό, η σκέψη του γεμίζει τις σελίδες ελευθερίας της ανθρωπότητας.

Ο Μπόρχες, στο διήγημά του Οι θεολόγοι (Άλεφ), λέει: η σοφή και μετρημένη ανασκευή του ήταν αρκετή για να στείλει τον αιρεσιάρχη Εύφορβο στην πυρά. «Αυτό έχει συμβεί και θα ξανασυμβεί», είπε ο Εύφορβος. «Δεν είναι μια πυρά αυτό που ανάβετε, αλλά ένας πύρινος λαβύρινθος. Αν συγκέντρωνε κανείς όλες τις πυρές που μ’ έχουν αναλώσει, δε θα τις χωρούσε η γη και θα τυφλώνονταν οι άγγελοι. Το ‘χω πει πολλές φορές αυτό».

Τα παρακάτω λόγια του Ινδιάνου αρχηγού Σιάθ πιστεύουμε ότι είναι τα πλέον κατάλληλα, για να ολοκληρωθεί αυτό το κείμενο, καθώς αναδεικνύουν ότι η ιστορία του πνεύματος είναι ενιαία και αδιάσπαστη, όταν οι άνθρωποι έχουν τα μάτια ανοιχτά και βλέπουν με την καρδιά τους ελεύθερη: Νεκροί; Δεν υπάρχει θάνατος. Υπάρχουν μόνο διαφορετικοί κόσμοι.

Πηγή:  Από την ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 139, Ιούνιος 2014

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΛΜΠΟΥΜ: ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

                                ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΛΜΠΟΥΜ: ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

 ΑΝΑΤΟΜΙΑ

ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ: με το πολυσχιδές έργο του διεκδικεί τον τίτλο του Πανεπιστήμονα. Ωστόσο, συνέβαλε στην Επιστημονική Επανάσταση χάρη στις  ανατομικές και γεωλογικές-παλαιοντολογικές του έρευνες, με τις οποίες απόδειξε τις λανθασμένες θέσεις της εκκλησίας περί μονιμότητας των φυσικών ειδών.

 

Βεσάλιος: θεωρείται θεμελιωτής της σύγχρονης Ανατομίας. Αν και δεν ήρθε σε ρήξη με το Γαληνικό πρότυπο, ανασκεύασε πολλά από τα λάθη του, στις περιγραφές των οργάνων, με όπλα την παρατήρηση και την έμφαση στην λεπτομέρεια

O. Χάρβεϊ: ανακάλυψε τη ροή του αίματος, καταρρίπτοντας τις Γαληνικές θέσεις, χρησιμοποιώντας το πείραμα στις έρευνές του ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ-ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Τύχο Μπράχε: πρωτοπόρος χάρη στις ακριβείς παρατηρήσεις του. Επιπλέον, οι σημειώσεις του αποτέλεσαν πολύτιμη παρακαταθήκη για τον Κέπλερ και τη διατύπωση των νόμων του

Κοπέρνικος: το έργο του «Περί κίνησης των Ουράνιων Σφαιρών» (εκδόθηκε την ημέρα του θανάτου), αποτέλεσε Επανάσταση στην αστρονομία, καθώς θεμελίωσε το ηλιοκεντρικό σύμπαν, σε αντίθεση με το γεωκεντρικό που στήριζε η εκκλησία.

Κέπλερ: Ασπάζονταν την Κοπερνίκεια θεωρία, παρότι στόχος και των δύο δεν υπήρξε η αντιπαράθεσή τους με την εκκλησία, αλλά μάλλον η εξυπηρέτηση θρησκευτικών σκοπών. Μέλημά του δεν αποτελούσε να σώσει τα φαινόμενα, αλλά η αναμφισβήτητη επαλήθευσή τους με τη χρήση των μαθηματικών. Ωστόσο, η
διατύπωση της άποψης ότι οι τροχιές των πλανητών αντί για κυκλικές είναι ελλειπτικές, καταρρίπτει την αριστοτέλεια – με θεολογικές προεκτάσεις – αντίληψη, που ήταν αποδεκτή σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, ότι η αέναη, ομαλή κυκλική αποτελεί την τελειότερη μορφή κίνησης, η ο οποία λαμβάνει χώρα στην υπερσελήνεια περιοχή.

Γαλιλαίος: πέρα των όποιων επιτευγμάτων του, χρήζει μνείας και για την συμβολή του προς την κατεύθυνση διαχωρισμού της επιστήμης από τη θεολογία, πεποίθηση που αποτέλεσε μια από τις κυριότερες επιδιώξεις του. Υποστηρικτής κι αυτός της θεωρίας του Κοπέρνικου, θα συνεισφέρει στην εδραίωσή της. Ενώ, θα διωχτεί για τις αντιλήψεις του από την ιερά εξέταση, γεγονός που συμβολίζει τον αγώνα της επιστήμης για απελευθέρωση από την αυθεντία της θεολογίας.

Νεύτωνας: Για πολλούς ο κορυφαίος Επιστήμονας όλων των εποχών. Στα καταληκτικά κεφάλαια των principia περιγράφεται μια φιλοσοφική εικασία σχετικά με το ποιόν του Θεού, θέτοντας τη βάση για ένα καινούργιο τύπο θρησκευτικής ευσέβειας, τη λεγόμενη«φυσική θρησκεία» Σε ότι αφορά τα οντολογικά επιτεύγματα, το σπουδαιότερο επίτευγμα του κατά τον Koyre ήταν η ενιαία εξήγηση όλων των φυσικών φαινομένων όχι μόνο μεθοδολογικά αλλά και οντολογικά.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΒΙΟΛΟΓΙΑ

Λαμάρκ: Ο πρώτος εισηγητής μιας ολοκληρωμένης θεωρίας για την εξέλιξη των ειδών. Θεωρούσε το περιβάλλον ως καθοριστικό παράγοντα της εξέλιξης Ωστόσο, η θεωρία του χαρακτηριζόμενη από μια αυστηρή, μηχανιστική αιτιοκρατία,διαψεύστηκε από την πειραματική έρευνα.

Κάρολος Δαρβίνος: στο κλασικό του έργο «Περί της καταγωγής των ειδών», εισάγει την ιδέα της «φυσικής επιλογής». Σύμφωνα με την ιδέα αυτή η επιβίωση ενός οργανισμού στηρίζεται στην τυχαία & απρόβλεπτη ανταπόκριση του οργανισμού στο φυσικό του περιβάλλον.
Ο άνθρωπος κατάγεται από τα πρωτεύοντα θηλαστικά και αποτελεί προϊόν τυχαίων μεταλλαγών. Η ενδεχομενική ύπαρξή του καταδεικνύει ότι θα μπορούσε να μην είχε υπάρξει, όπως και ότι μπορεί μελλοντικά να εξαφανιστεί.
Η θεωρία του Δαρβίνου, επέφερε το δεύτερο αποφασιστικό πλήγμα στη θεολογία, σε ζητήματα δομής & λειτουργίας του φυσικού σύμπαντος, μετά απ’ το 1ο λόγω του έργου Κοπέρνικου – Γαλιλαίου. Συνάμα, επικυρώθηκε από πληθώρα δεδομένων & ευρημάτων.
Ολοκλήρωσε την Επιστημονική Επανάσταση συνδυάζοντας νευτώνεια μεθοδολογία με πεποίθηση για το ρόλο της τύχης στην εξέλιξη.

 

          ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Σερ Φράνσις Μπέικον: φιλόσοφος, πολιτικός, επιστήμονας, συγγραφέας και δεξιοτέχνης στη χρήση της αγγλικής γλώσσας. Επίσης, θεωρήθηκε ως ο άνθρωπος που επιδίωξε την κατάκτηση όλης της σφαίρας της γνώσης και που ύστερα από μελέτη και επισκόπηση υποστήριξε νέους τρόπους για να μπορέσει ο άνθρωπος να επιβάλει έναν έλλογο έλεγχο πάνω στη φύση, προς δόξα του θεού και βελτίωση της θέσης του ανθρώπου πάνω στον κόσμο.

 

 

 

Ντενί Ντιντερό: εγκυκλοπαιδιστής , χρησιμοποίησε τη γεωμετρική αντίληψη του Θεού που αποσύρεται μετά τη δημιουργία. Συνδυάζοντας την άποψή του με τη μηχανιστική ερμηνεία του ζωικού βασιλείου, προώθησε την υλιστική θεώρηση του κόσμου

Βολταίρος: διάσημος για το πνεύμα του, τις επιθέσεις του εις βάρος της Καθολικής Εκκλησίας και την υπεράσπιση της ανεξιθρησκίας, της ελευθερίας του λόγου και του διαχωρισμού εκκλησίας και κράτους. Θεωρείται κεντρική μορφή και ενσάρκωση του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα

ΕΥΡΩΠΗ: ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ: ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ κ ΤΗΣ ΥΛΗΣ/ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ-ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ/ ΑΛΧΗΜΕΙΑ/ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ/ ΟΠΤΙΚΗ

Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

• Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

 Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΠΑΤΗΣΕ ΣΤΙΣ ΠΛΑΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ κ’ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΠΛΑΤΩΝΑ κ’ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

    Μεταβολές που προέκυψαν κατά τον 12^ο αι.: α) Προσπάθεια συμβιβασμού πλατωνικής κοσμολογίας με την έκθεση της Δημιουργίας β) Αντίληψη ότι ο Θεός περιόρισε την δράση Του στην αρχή της Δημιουργίας κι έπειτα τα φαινόμενα προέκυψαν βάσει φυσικών αιτίων.

Όπου υπήρχε διαφωνία μεταξύ Πλάτωνα & Αριστοτέλη, οι ιδέες του 2^ου εκτόπισαν σταδιακά αυτές του 1^ου. …Ωστόσο, συγκεκριμένα στοιχεία της αριστοτελικής κοσμολογίας έγιναν γρήγορα αντικείμενα κριτικής και συζητήσεων. Έτσι, απ’ την προσπάθεια των μεσαιωνικών σχολιαστών να εμπλουτίσουν την αριστοτελική κοσμολογία και να την εναρμονίσουν με τη βιβλική διδασκαλία, προέκυψαν διάφορες συμβολές.

• Η ΟΥΡΑΝΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ

Άπαντες θεωρούσαν πως απουσιάζουν παντελώς οι υλικές ουσίες εκτός κόσμου.

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε αδύνατη την ύπαρξη τόπου, χώρου & κενού έξω απ’ τον κόσμο. Τη θεωρία του ενστερνίζονταν το Μεσαίωνα μέχρι την καταδίκη του 1277.

Από την καταδίκη προκύπτουν 2 άρθρα σχετικά με το ζήτημα:

1^ον Ο Θεός έχει τη δύναμη δημιουργίας πολλών κόσμων.

2^ον Ο Θεός μπορεί να προσδώσει ευθύγραμμη κίνηση στον εξώτατο κόσμο.

Έτσι, εξάγεται το συμπέρασμα πως η εν δυνάμει ύπαρξη ενός ακόμα κόσμου συνεπάγεται την ύπαρξη χώρου που θα τον υποδεχτεί. Επίσης, η ευθύγραμμη κίνηση μιας ουράνιας σφαίρας συνεπάγεται την ύπαρξη χώρου κίνησής της.

Thomas Bradwardine

   Ωστόσο, ο Thomas Bradwardine κι ο Nicole Oresme προχώρησαν πέρα από την απλή δυνατότητα που πίστευαν οι υπόλοιποι, υιοθετώντας την άποψη ότι ο κενός χώρος έχει ήδη δημιουργηθεί. Μάλιστα ο Bradwardine συμπέρανε πως εφόσον ο Θεός είναι άπειρος άρα κι εξωκοσμικός κενός χώρος είναι άπειρος.

Οι συγκεκριμένες απόψεις υπήρξαν απόρροια χριστιανικής & στωικής επίδρασης.

1. ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΠΟΥ:

Κατά τον Αριστοτέλη ο τόπος καθορίζεται από τα σώματα που τον περιβάλλουν.

Όμως αν η σφαίρα των απλανών είναι η έσχατη δεν γίνεται να βρίσκεται σε τόπο, εφόσον δεν την περιβάλουν άλλα σώματα.

Οι μεσαιωνικοί προσανατολίστηκαν σε λύσεις ορισμού από το περιεχόμενό του.

2. ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΟΥΡΑΝΟΥ & ΣΤΕΡΕΩΜΑΤΟΣ:

Σύμφωνα με τη Γένεση, ο «ουρανός» δημιουργήθηκε την πρώτη μέρα και το «στερέωμα» την δεύτερη, άρα είναι διαφορετικά.

Ακόμα, το στερέωμα διαχωρίζεται από το «ύδωρ υποκάτω» που μπορεί να ερμηνευτεί ως ο υδάτινος κόσμος της επίγειας ζώνης και το «ύδωρ απάνω» που ενδεχόμενα αποτελεί μια ακόμα ουράνια σφαίρα.

Η προέκταση της συλλογιστικής οδήγησε κάποιους σχολιαστές στο συμπέρασμα πως τους εφτά πλανητικές σφαίρες συμπληρώνουν άλλες τρεις:

Η 1^η είναι η εξώτατη αόρατη ακίνητη κατοικία αγγέλων («έμπυρον»)

Η 2^η ο διαφανής υδάτινος ή κρυστάλλινος ουρανός, αποτελείται από νερό στην υγρή του φάση ή ίσως σε στερεή κρυσταλλική μορφή. Ενδεχομένως τα νερό να έχει και μεταφορική σημασία.

Η 3^η είναι το στερέωμα με τους απλανείς πλανήτες.

Nicole Oresme

1. ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΑΙΘΕΡΑ:

Ζήτημα απ’ όσους αποδέχονταν πως η φύση του αιθέρα είναι σύνθετη μορφής & ύλης, προέκυψε ανάμεσα σ’ αυτούς που θεωρούσαν πως η ουράνια ύλη μοιάζει με την επίγεια κι αυτούς που πίστευαν πως είναι τελείως διαφορετικές. Κοινό σημείο, αποτελούσε η πεποίθηση της χωρίς κενό επαφής και χωρίς τριβή περιστροφής.

«Οι πλανήτες αποτελούν μικρές σφαιρικές περιοχές μεγαλύτερης πυκνότητας ή φωτεινότητας μέσα στον διαφανή και φωτεινό αιθέρα».

2. ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΙΩΝ ΚΙΝΟΥΝΤΩΝ:

Κατά τον Αριστοτέλη τα ακίνητα κινούντα είναι το αίτιο της ουράνιας κίνησης. Αποτελούν αντικείμενα της επιθυμίας των ουράνιων σφαιρών για μίμηση της τελειότητας των ακίνητων κινούντων (τελικό αίτιο).

Το ακίνητο κινούν της εξώτατης σφαίρας («Πρώτο κινούν») ταυτίστηκε με το χριστιανικό Θεό.

Ωστόσο, για να μη θεωρηθούν τα υπόλοιπα κινούντα θεότητες, υπέθεσαν πως είναι άγγελοι ή άλλου είδους χωριστές διάνοιες.

Robert Kilwardby

        Άλλες θεωρήσεις ήταν του Robert Kilwardby που ερμήνευσε την κυκλική κίνηση ως προϊόν της ενεργούς φύσης ή έμφυτης τάσης των ουράνιων σφαιρών. Του Jean Buridan που θεώρησε την ουράνια κίνηση ως αποτέλεσμα ώθησης ή κινητήριας δύναμης, όπως αυτή του βέλους, που άσκησε ο Θεός κατά τη δημιουργία.

• Η ΕΠΙΓΕΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ

Η μεσαιωνική χαρτογράφηση απόκτησε μαθηματική διάσταση (στροφή στη νεότερη χαρτογραφία) με την εφεύρεση των λιμενοδεικτών ή πορτολάνων, οι οποίοι ενσωμάτωσαν τις πρακτικές γνώσεις των ναυτικών και στόχευαν στη διευκόλυνση των θαλάσσιων μετακινήσεων.

Κατά τον Αριστοτέλη η Γη είναι ακίνητη .

Όσοι διερεύνησαν παραπάνω το ζήτημα δεν αμφισβήτησαν το γεωκεντρικό σύστημα.

Buridan: Η πτώση του βέλους στο ίδιο σημείο μετά από κάθετη ρίψη αποδεικνύει πως η Γη είναι ακίνητη.

Oresme: Η παρατήρηση δεν μπορεί να απαντήσει πειστικά στο ερώτημα (παράδειγμα πλοίου & χεριού) .

Τα βιβλικά χωρία που μιλούν για σταθερότητα της Γης είναι λόγω παραχώρησης του βιβλικού κειμένου για χάρη εναρμόνισης με τον καθημερινό λόγο.

Αντίθετα αν κινείται η Γη κι όχι οι ουρανοί επιτυγχάνεται οικονομία.

Jean Buridan

Ωστόσο, τελικά συμφωνεί με τη Βίβλο κι αιτιολογεί την αρχική αμφισβήτηση σαν απόδειξη μειονεξίας της λογικής συγκριτικά με την πίστη, όσον αφορά την αλήθεια.

• ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ & ΙΣΛΑΜΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑΣ

Αστρονομικά μοντέλα:

1. Ρεαλιστικό: Σκοπός είναι η αναπαράσταση της φυσικής πραγματικότητας, οπότε πρέπει να ανταποκρίνεται στα φυσικά κριτήρια του φυσικού φιλόσοφου ή επιστήμονα.

2. Ινστρουμενταλιστικο: Αστρονομικό μοντέλο αποτελεί εύχρηστο μύθευμα. Χρήσιμα μαθηματικά εργαλεία για την πρόβλεψη των πλανητικών κινήσεων, χωρίς βλέψεις φυσικής αλήθειας.

Η μεσαιωνική αστρονομία παρέμεινε κατά κύριο λόγο μαθηματική δραστηριότητα. 

Το πιο εντυπωσιακό και χρήσιμο από μαθηματική άποψη αστρονομικό όργανο ήταν ο αστρολάβος, ο οποίος εφευρέθηκε κατά την ελληνιστική εποχή και τελειοποιήθηκε από τους Άραβες.

                                                 Η ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

J. Regiomontanus

  10^Ο & 11^Ο αι. Δυτική αστρονομική γνώση αλλάζει ριζικά, λόγω επαφής με το Ισλάμ….Ο αστρολάβος είναι υπεύθυνος για την αλλαγή προσανατολισμού της δυτικής αστρονομίας προς ποσοτικά αντί για ποιοτικά ζητήματα.

Η ιστορία της δυτικής αστρονομίας από την εποχή των μεταφράσεων των τελών του 12^ου αι. αποτελεί ιστορία αυξανόμενης εμπέδωσης και διάδοσης της αστρονομικής γνώσης στα πανεπιστήμια. ….Στην πραγματικότητα παρά την σχετική έλλειψη αστρονόμων, η γνώση της μαθηματικής αστρονομίας μεταξύ των λίγων που την εξασκούσαν αυξάνονταν σταθερά σε ποιότητα και ποσότητα. Από αυτή τη μεσαιωνική

Νικόλαος Κοπέρνικος.

παράδοση αναδύθηκαν τον 15^ο & 16^ο αι. αστρονόμοι του επιπέδου J. Regiomontanu  και του Ν. Κοπέρνικου.

• Η ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ

Διάσταση αστρολογίας:

1. Σύνολο πεποιθήσεων σχετικά με τις φυσικές επιδράσεις μέσα στον κόσμο.

2. Τέχνη κατάρτισης ωροσκοπίων, καθορισμού ευνοϊκών συγκυριών κ.λ.π.

Στο Μεσαίωνα υπήρξαν βάσιμοι λόγοι ώστε να πιστεύουν πως γη & ουρανός ήταν φυσικά συνδεδεμένοι.

Ο Αυγουστίνος επιτέθηκε στην αστρολογία καθώς ανησυχούσε για την τάση μοιρολατρίας και την αιτιοκρατία, που έθεταν σε κίνδυνο την ελευθερία της βούλησης. (

Η άνθιση της πλατωνικής φιλοσοφίας και η ανάκτηση ελληνικών και αραβικών αστρολογικών γραπτών τον 12^ο αι. οδήγησαν στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την αστρολογία. .

Ο εξαριστοτελισμός της αστρολογίας επεκτάθηκε τον 12^ο αι. και κατά τον 13^οη πίστη στην αστρολογία ρίζωσε και μεταβλήθηκε σε συστατικό στοιχείο της μεσαιωνικής κοσμοθεώρησης. Επίσης συνδέθηκε με την ιατρική. Ως μέρος της φυσικής φιλοσοφίας συνέχιζε να ακμάζει ως τον 17^ο αι. αλλά και μετά.

  Η ΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΥΠΟΣΕΛΗΝΕΙΑΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Η μεσαιωνική φυσική συνιστά ένα εξαιρετικά συνεκτικό σύστημα, το οποίο επέδειξε ιδιαίτερη επιτυχία στην απάντηση ερωτημάτων που αντιμετώπιζε.

• ΥΛΗ –ΜΟΡΦΗ & ΟΥΣΙΑ

Ελληνικό χειρόγραφο τον 14ον αι. με το σχόλιο του Σιμπλίκιου στο Περί ουρανού του Αριστοτέλη.

       Οι θεμελιώδεις εξηγητικές αρχές της μεσαιωνικής φυσικής επιστήμης & φιλοσοφίας, από τον 12^ο & 13^ο αι. είναι αριστοτελικές.

Επίγεια αντικείμενα («ουσίες»): σύνθετα μορφής & ύλης.

Μορφή: ενεργητική αρχή, φορέας ιδιοτήτων κάθε πράγματος.

Ύλη: παθητικός δέκτης της μορφής. Αχώριστα δεμένη μαζί της.

Φυσικό Αντικείμενο: χαρακτηρίζεται από τη φύση του, η οποία προδιαθέτει για ορισμένα είδη συμπεριφοράς.

Τη φύση των πραγμάτων τη διακρίνουμε έπειτα από μακροχρόνια κι επίμονη παρατήρηση.

Η φύση κάθε πράγματος αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα κάθε φυσικής μεταβολής.

                 Κατά τους μεσαιωνικούς οπαδούς του Αριστοτέλη, υπάρχουν δύο είδη μορφής:

1. «Ουσιαστική μορφή»: Ουσιώδεις ιδιότητες. Περιέχει τα χαρακτηριστικά που ορίζουν κάποιο πράγμα και το κάνουν ότι είναι.

Η σύνθεση ουσιαστικής μορφής και πρώτης ύλης δημιουργεί τη συγκεκριμένη ατομική ουσία και της προσδίδει τις ιδιότητες που την κάνουν αυτό που είναι.

2. «Κατά συμβεβηκός μορφή»: Περιστασιακές ή τυχαίες ιδιότητες.

      Κατά τον Αριστοτέλη τα αισθητά αντικείμενα του υποσελήνειου κόσμου είναι σύνθετα ή μείγματα που μπορούν να αναχθούν σε «στοιχεία».

Τα 4 βασικά στοιχεία (γη, νερό, φωτιά, αέρας) στη σύνθεσή τους σε διάφορες αναλογίες δημιουργούν τις συνηθισμένες ουσίες.

Παράλληλα, δεν είναι σταθερά & αμετάβλητα αλλά μεταστοιχειώνονται.

Κάθε στοιχείο σύνθετο μορφής & ύλης.

Η ύλη κάθε στοιχείου μπορεί να δεχτεί διαδοχικά ποικιλία μορφών και να μετασχηματιστεί σε άλλο στοιχείο.

Οι μορφές που προκαλούν το σχηματισμό των στοιχείων σχετίζονται με τις 4 πρωτογενείς ή στοιχειώδεις ιδιότητες ή ποιότητες: θερμό, ψυχρό, ξηρό, υγρό.

Η πρώτη ύλη έχει την ικανότητα να αποδέχεται όλες τις στοιχειώδεις ποιότητες.

Οι μετασχηματισμοί συμβαίνουν συνεχώς.

Η θεωρία μορφής & ύλης παρουσίασε ποικίλα προβλήματα στην εφαρμογή της στον πραγματικό κόσμο.

Η αδιαφοροποίητη ύλη που υποδέχεται τις μορφές μπορεί να εφαρμοστεί δίχως πρόβλημα στο σχηματισμό των στοιχείων. Εφόσον, η «πρώτη ύλη» δεν υπάρχει πραγματικά και είναι ακατάληπτη από τις αισθήσεις κι από το νου.

Όμως, οι κατά συμβεβηκός μορφές επιβάλλονται σε ύλη με ουσιαστική και ανεξάρτητη ύπαρξη.

Έτσι, αρχαίοι και μεσαιωνικοί οπαδοί του Αριστοτέλη, εκλέπτυναν τους ορισμούς του και αποσαφήνισαν τη διάκριση μεταξύ πρώτης ύλης των στοιχείων που δεν υφίσταται ως ουσία και δευτερογενούς ύλης που υφίσταται ως ουσία και τη συναντάμε στις κατά συμβεβηκός μεταβολές.

 ΑΡΑΒΕΣ

ΑΒΕΡΡΟΗΣ.

  Αβικένας & Αβερόης εξέλιξαν τη θεωρία ύλης και μορφής. Σύμφωνα μ’ αυτήν, ο σχηματισμός των στοιχείων δεν προκύπτει από άμεση επιβολή στοιχειωδών μορφών πάνω στην πρώτη ύλη, αλλά είναι αναγκαίο ένα ενδιάμεσο βήμα που καθιστά την πρώτη ύλη τρισδιάστατη.

Η «σωματοειδής μορφή» είναι αυτή που επιβάλλεται πρώτα στην ύλη για να προκύψουν τρισδιάστατα σώματα.

Το τρισδιάστατο σώμα διαμορφώνεται από τις στοιχειώδεις μορφές και προκύπτουν τα στοιχεία.

Η ιδέα μεταδόθηκε στη Δύση ασκώντας επίδραση και δημιουργώντας διαμάχες.

Κατά τον Robert Grosseteste τη σωματοειδή μορφή αποτελεί το φως.

Η ισορροπία μορφής και ύλης του Αριστοτέλη κατέστη επισφαλής.

Στην νεοπλατωνική παράδοση υποβιβάζονταν η ύλη και η μορφή αποκτούσε θέση σχετικής αυτονομίας.

Αντίθετα, ο Αβικεβρών θεώρησε την ύλη σημαντικότερη. Στην προέκταση των ιδεών του ορισμένοι Δυτικοί λόγιοι (ιδιαίτερα Φραγκισκανοί), υποστήριξαν πως ο Θεός μπορεί να δημιουργήσει ύλη δίχως μορφή.

• ΕΝΩΣΕΙΣ & ΜΕΙΓΜΑΤΑ

Ο Αριστοτέλης διέκρινε μεταξύ μηχανικής ανάμειξης («σύνθεσις»), στην οποία τα σωματίδια 2 ουσιών συνυπάρχουν χωρίς απώλεια της ταυτότητάς τους, και αληθινής ανάμειξης («κράσις»), στην οποία τα συστατικά δημιουργούν μια ομογενή ουσία όπου οι αρχικές φύσεις των συστατικών εξαφανίζονται.

Όλοι συμφωνούσαν ότι οι ουσιαστικές μορφές των συστατικών στοιχείων αντικαθίστανται από μια νέα ουσιαστική μορφή που ανήκει στο μείγμα…. Για τον τρόπο που συμβαίνει, συνήθης ήταν η επίκληση ανώτερων δυνάμεων.

Αβικέννας: Οι μορφές των στοιχείων επιβιώνουν αλώβητες, αλλά οι ιδιότητες εξασθενούν.

ΑΒΙΚΕΝΝΑΣ.

Αβερρόης: ιδιότητες & μορφές εξασθενούν αλλά συνεχίζουν να υπάρχουν μέσα στο μείγμα.

• Η ΑΛΧΗΜΕΙΑ

Ήταν στενά συνδεδεμένη με τις μεσαιωνικές θεωρίες περί σωματοειδούς ουσίας και μείξης.

Αποτελούσε: α) εμπειρική τέχνη που στόχευε στη μεταστοιχείωση ευτελών μετάλλων σε χρυσό β) επιστήμη που καθοδηγούσε και εξηγούσε αυτήν την προσπάθεια.

• ΜΕΤΑΒΟΛΗ & ΚΙΝΗΣΗ 

Η αριστοτελική θεώρηση φαντάζει στατική εάν εστιάσουμε μόνο στη μεταβολή που σχετίζεται με την αλλαγή τόπου ή τοπική κίνηση. Αντίθετα, αν παρατηρήσουμε τη φύση του αντικειμένου και τη διαρκή κατάσταση μεταβολής, αναδεικνύεται ο δυναμισμός της αριστοτελικής φιλοσοφίας.

Ουσιώδες χαρακτηριστικό της φύσης των φυσικών πραγμάτων είναι η διαρκής κατάσταση μεταβολής, καθώς βρίσκονται σε μεταβατική κατάσταση από τη δύναμη στην ενέργεια.

Κατά τον Αριστοτέλη & τους μεσαιωνικούς οπαδούς του υπάρχουν 4 είδη μεταβολών:

1. Γένεση & φθορά: όταν συγκεκριμένα ατομικά πράγματα (ουσίες), αρχίζουν και παύουν να υπάρχουν.

2. Αλλοίωση: αλλαγή της ποιότητας του αντικειμένου.

3. Αύξηση & μείωση: Ποσοτικές μεταβολές & αλλαγές μεγέθους.

4. Τοπική κίνηση: αλλαγή τόπου.

• Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ

       Στόχοι της μεσαιωνικής έρευνας:

1. Τι πράγματα υπάρχουν;

2. Πως μπορούμε να τα γνωρίσουμε;

         Στόχοι μελέτης της κίνησης:

1. Βεβαίωση της ύπαρξής της.

2. Τι είδους πράγμα είναι η κίνηση

Ο Αριστοτέλης αντιμετώπισε το ζήτημα με αμφισημία.

Απόψεις σχολιαστών – 2 κύριες εναλλακτικές θέσεις:

1. Forma fluens (Ρέουσα μορφή): Η κίνηση δεν χωριστό ή διακριτό πράγμα από το κινούμενο σώμα. Η κίνηση είναι το κινούμενο σώμα στους διαδοχικούς τόπους που καταλαμβάνει.

Η κίνηση δεν αναφέρεται σε υπαρκτό πράγμα αλλά στη διαδικασία μέσω της οποίας το κινούμενο καταλαμβάνει διαδοχικούς τόπους.

2. Fluxus formae (μορφή ροής): Εκτός από το κινούμενο σώμα και τους τόπους που καταλαμβάνει διαδοχικά, υπάρχει κάποιο πράγμα που ενυπάρχει στο κινούμενο σώμα και μπορούμε να το ονομάσουμε κίνηση.

Γουλιέλμος του Ockham

Γουλιέλμος του Ockham (Formafluens): Ο όρος «κίνηση» είναι αφηρημένος και πλασματικός και δεν αντιστοιχεί σε υπάρχουσα οντότητα. Έτσι περνά σε εξέταση προτάσεων όπως: «Κάθε κίνηση προκαλείται από ένα κινούν» και την ισοδύναμη «Κάθε πράγμα που κινείται κινείται από ένα κινούν». Στη βάση της αρχής της οικονομίας – εφόσον και οι 2 προτάσεις έχουν το ίδιο νόημα από άποψη δυναμικής – ο κόσμος στον οποίο η κίνηση δεν είναι πραγματική οντότητα είναι οικονομικότερος, καθώς περιέχει λιγότερα πράγματα. Άρα πρέπει να τον θεωρούμε αληθινό κόσμο, εκτός αν υπάρχουν πειστικά επιχειρήματα για το αντίθετο.

JeeanBuridan (Fluxusformae): Με θεολογική αφετηρία υποστηρίζει πως ο Θεός, λόγω παντοδυναμίας, θα μπορούσε να επιβάλει στο σύμπαν συνολικά μια περιστροφική κίνηση. Εφόσον ο Θεός είναι ικανός να κάνει οτιδήποτε δεν οδηγεί σε λογική αντίφαση. Επιπλέον, βάσει των άρθρων της καταδίκης του 1277, ο Θεός μπορεί να επιβάλλει ευθύγραμμη κίνηση στο σ’ όλο το σύμπαν.

Ωστόσο, ο Αριστοτέλης ορίζει τον τόπο βάσει των σωμάτων που τον περιβάλλουν. Όμως, αφού κάθε περίβλημα του κόσμου μπορεί να θεωρηθεί μέρος του, συνεπώς ο κόσμος δεν περιβάλλεται από τίποτα, άρα δεν καταλαμβάνει τόπο. Αν όμως ο κόσμος δεν καταλαμβάνει τόπο, δεν μπορεί και να αλλάξει τόπο· οπότε δεν κινείται. Κάτι τέτοιο έρχεται σε αντίφαση με το αξίωμα της θεϊκής παντοδυναμίας. Κατά συνέπεια, πρέπει να υιοθετηθεί ευρύτερη αντίληψη για την κίνηση.

Αν η κίνηση εκτός από το κινούμενο σώμα και τους διαδοχικούς τόπους περιλαμβάνει κι ένα πρόσθετο χαρακτηριστικό, όπως οι ιδιότητες ή οι ποιότητες, τότε ο κόσμος συνολικά μπορούσε να διαθέτει αυτό το χαρακτηριστικό, έστω και αν δεν καταλάμβανε τόπο. Έτσι, η δυσκολία ξεπερνάται τουλάχιστον εν μέρει.

Η θεωρία της κίνησης ως ποιότητα ή κάτι σαν ποιότητα διαδόθηκε κυρίως στους Φυσικούς φιλόσοφους στο Β’ μισό του 14^ου αι.

• Η ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ

• Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ 

Φυσική κίνηση: Η ταλάντευση του Αριστοτέλη σχετικά με το ζήτημα του κινούντος, δηλαδή η άποψη πως η φύση του σώματος δεν εξαντλεί το ζήτημα της κίνησης και απαιτείται ένα επιπλέον εξωτερικό κινούν, οδήγησε τους μεσαιωνικούς σχολιαστές σε περαιτέρω διερεύνηση.

Πρόβλημα κινούντος:

Αβικένας & Αβερόης: Η Μορφή είναι το κινούν και η Ύλη το κινούμενο.

Θωμάς ο Ακινάτης: Ύλη & Μορφή αχώριστες. Το κινούν είναι υπεύθυνο της αρχικής γένεσης ή σχηματισμού του σώματος μακριά απ’ τον φυσικό του τόπο· έπειτα το σώμα ακολουθεί τη φυσική ροή των πραγμάτων δίχως άλλο κινούν.

Εξαναγκασμένη κίνηση – περίπτωση βλήματος:

Φιλόπονος

Φιλόπονος (6^ος αι): Το μέσο (αέρας) δημιουργεί αντίσταση και δε συμπεριφέρεται ως κινούν. Επιπλέον, φυσικές και μη κινήσεις απαιτούν εσωτερικά κινούντα. Στην περίπτωση του βλήματος, ο εκτοξευτής επιβάλλει «άυλη κινητήρια δύναμη» που ως εσωτερική είναι υπεύθυνη για την κίνηση.

Buridan: Η ορμή αποτελεί ποιότητα, της οποίας η φύση κινεί το σώμα. Επίσης, η ορμή έχει σταθερή φύση διακριτή από την τοπική κίνηση και ίσως ως ποιότητα να είναι προορισμένη από τη φύση να κινεί το σώμα (παράδειγμα μαγνήτη).

Η ορμή φθείρεται αν υπάρχει αντίσταση, αλλιώς διατηρεί την αρχική ισχύ της. Ποσοτικά η ισχύς της ορμής μπορεί να μετρηθεί από την ταχύτητα και την ποσότητα ύλης του σώματος.

Στην ουράνια κίνηση η ορμή επιβάλλεται τη στιγμή της Δημιουργίας και η έλλειψη αντίστασης εξηγεί την αέναη κίνηση.

Η επιτάχυνση του σώματος που πέφτει, εξηγείται γιατί το βάρος γεννά διαρκώς ορμή κι αυτή αυξάνει την ταχύτητα.

Υπήρξε η επικρατέστερη θεωρία μέχρι τον 17^ο αι.

• ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΔΥΝΑΜΙΚΗ

Προτάσεις Αριστοτέλη:

1. Μεγαλύτερο βάρος του σώματος συνεπάγεται μεγαλύτερη ταχύτητα πτώσης.

2. Μεγαλύτερη αντίσταση συνεπάγεται μικρότερη ταχύτητα.

3. Ίδια δύναμη συνεπάγεται αντίστροφη σχέση βάρους και ταχύτητας.

Κατά τον Φιλόπονο ο λόγος των βαρών δεν καθορίζει αποκλειστικά το λόγο των χρόνων, συνεπώς η θεωρία του Αριστοτέλη είναι λανθασμένη. Στο κενό τα βαρύτερα σώματα απλά θα κινηθούν ταχύτερα αλλά όχι με άπειρη ταχύτητα.

Όταν δε υπάρχει μέσον, η αντίστασή του μειώνει τη διαφορά ταχύτητας μεταξύ βαριών και ελαφρών σωμάτων.

• Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ

Η παρόμοια με τη σημερινή οπτική επιστήμη, κατά τον Μεσαίωνα ονομάζονταν προοπτική. Τα θέματα που πραγματεύονταν ήταν: η φύση και διάδοση του φωτός & του χρώματος, οι οφθαλμοί &  όραση, οι ιδιότητες των καθρεφτών & των διαθλαστικών επιφανειών, και τα μετεωρολογικά φαινόμενα που σχετίζονται με το φως. Αντίθετα από τη σημερινή μαθηματικοποιημένη οπτική, η μεσαιωνική οπτική επιδίωκε μια ενοποιημένη προσέγγιση η οποία εσωμάτωνε τη μαθηματική, φυσική, βιολογική, ψυχολογική και επιστημολογική διάσταση της διαδικασίας της οπτικής αντίληψης.

Αυτή η ολιστική προσέγγιση έχει τις ρίζες της στην ελληνική Αρχαιότητα, κατά την οποία κοινός τόπος

Ευκλείδης

όλων των θεωριών της όρασης ήταν ότι απαιτείται κάποιας μορφής επαφή ανάμεσα στο ορατό αντικείμενο και το οπτικό όργανο, το μάτι, διότι μόνο έτσι μπορούσε κάτι να γίνει αντιληπτό. Συνεπώς, κύριο φιλοσοφικό & επιστημονικό πρόβλημα στην Αρχαιότητα ήταν η σύνδεση της αίσθησης με το αισθητό κατά τον αμεσότερο δυνατό τρόπο. Η επίλυση του προβλήματος προϋπόθετε όχι μόνο ένα ενιαίο τρόπο επαφής του οφθαλμού με το αντικείμενο αλλά και μια άμεση σύνδεση με την οπτική αντίληψη.

Οι λύσεις που δόθηκαν ταξινομούνται σε τρεις κατηγορίες:

1. Θεωρίες εισροής ή πρόσληψης.
2. Θεωρίες εκροής ή εκπήγασης.
3. Θεωρίες με έμφαση στο παρεμβαλλόμενο μέσο.

   ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ

Ατομιστές (εισροής): Υπεύθυνη για την αποκατάσταση της επαφής με το μάτι θεωρούνταν μια υλική απορροή από το αντικείμενο.  Είδωλα (ή «μεμβράνες ατόμων») του αντικειμένου εισέρχονταν στο μάτι και έθεταν σε κίνηση τη διαδικασία της αντίληψης και της σκέψης.

Πλατωνική θεώρηση (εκροής ή εκπήγασης): η όραση οφείλεται σε μια υλική «οπτική φωτιά» η οποία εκρέει από το μάτι και, ως ενιαίο ομογενές σώμα, επεκτείνεται μέχρι το ορατό αντικείμενο. Η υλική εκπήγαση από το μάτι αποτελεί το όργανο της όρασης, με το οποίο ερευνά το χώρο (παρομοίωση εκροής με το μπαστούνι ενός τυφλού).

Ευκλείδης (εκροής ή εκπήγασης): Στο έργο του Οπτικά η θεωρία εκροής βρίσκει γεωμετρική έκφραση. Η εκροή διαδίδεται ευθύγραμμα και παίρνει τη μορφή ενός γεωμετρικού κώνου που εκπηγάζει από το κέντρο του οφθαλμού. Στην μαθηματικοποιημένη πραγμάτευση του Ευκλείδη για την όραση, αποκλείονται σχεδόν όλες οι όψεις της όρασης που δεν ανάγονται στη γεωμετρία

 

Πτολεμαίος σε Μεσαιωνικό φανταστικό πορτραίτο. .

Πτολεμαίος (εκροής ή εκπήγασης): Διάδοχος του Ευκλείδη που στην παράδοση της γεωμετρικής οπτικής, αλλά στη δική του ανάλυση συμπεριλαμβάνει στοιχεία φυσιολογίας & ψυχολογίας της όρασης και αναπτύσσει μια θεωρία διοπτρικής όρασης στην οποία λάμβανε υπόψη στοιχεία ανατομίας του οφθαλμού.

Αριστοτέλης (εισροής): Συναντάμε προσεκτική & συστηματική θεώρηση της όρασης. Δέχεται την ανάγκη ύπαρξης υλικού διαμέσου, που μεσολαβεί ανάμεσα στο ορατό αντικείμενο και την ανθρώπινη αντίληψη. Δεν δέχεται τη θεωρία απορροής ούτε από το μάτι, ούτε από το οπτικό αντικείμενο, γι’ αυτό δίνει έμφαση στην αναγκαιότητα και τη λειτουργία του παρεμβαλλόμενου μέσου. Διατυπώνει ορισμούς της διαφάνειας, του φωτός και του χρώματος. Το μάτι μετέχει στην ιδιότητα της διαφάνειας, συνεπώς επηρεάζεται από χρώμα & φως. Στις ψυχολογικές πραγματείες του, που αποτελούσαν αντικείμενο συστηματικής μελέτης τον Μεσαίωνα, περιγράφει τα στάδια διαδικασίας της αντίληψης: η οπτική αντίληψη αποτελεί μια ομογενή αλυσίδα αίτιων & αιτιατών, στην οποία οφθαλμοί & εξωτερικό μέσο αποτελούν κρίκους δια μέσου των οποίων οι κινήσεις (με την έννοια της μεταβολής) μεταφέρονται στην ανθρώπινη διάνοια.

Στωικοί (παρεμβαλλόμενο μέσο): Λύση στο πρόβλημα της οπτικής αντίληψης βασίστηκε στην έννοια του οπτικού πνεύματος, το οποίο εκρέει από το ηγεμονικόν, την έδρα τη συνείδησης, προς το μάτι και ενεργοποιεί τον αέρα έξω από το μάτι. Όταν ο ενεργοποιημένος αέρας φωτιστεί από τον ήλιο, αποκαθίσταται η επαφή με το οπτικό αντικείμενο.

Γαληνός (παρεμβαλλόμενο μέσο): Επεξεργάστηκε και διόρθωσε τη στωική φιλοσοφία, προσθέτοντας

Γαληνός και Ιπποκράτης, ιταλική τοιχογραφία

επίσης πολλές λεπτομέρειες από την ανατομία & φυσιολογία (το πνεύμα μεταφέρεται στους οφθαλμούς από το κοίλο οπτικό νεύρο και ότι η έδρα της όρασης εντοπίζεται στον κρυσταλλικό χυμό (το φακό) του ματιού, που είναι ευαίσθητος στο φως & χρώμα).

Πέρα από την ταξινόμηση των τριών αρχαίων θεωριών, μπορούμε να διακρίνουμε αυτές τις θεωρίες με βάση την προσέγγισή τους στο ζήτημα της όρασης. :

1. Θεωρία εκροής του Ευκλείδη, ήταν μαθηματικοποιημένη με σκοπό να παράσχει γεωμετρική εξήγηση της χωρικής μας αντίληψης.
2. Θεωρίες εισροής, είτε στην ατομιστική είτε στην αριστοτελική εκδοχή τους, αποσκοπούν σε μια αιτιακή φυσική εξήγηση της όρασης.
3. Θεωρία του παρεμβαλόμενου μέσου του Γαληνού, αφορούσε κυρίως την ανατομία του οφθαλμού και τη φυσιολογία της όρασης – αναπτύχθηκε από ένα γιατρό, για να καλύψει ιατρικά κριτήρια & ανάγκες.

                                 ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

9^Ο αι. στην αραβική επιστήμη δεσπόζει ο Αλ-Κιντί, του οποίου το έργο για την οπτική πρέπει να ιδωθεί υπό το βάθρο της φυσικής φιλοσοφίας του, όπως αυτή εκφράζεται στο έργο του Περί αστρικών ακτίνων. Πρωτεύον ζήτημα σ’ αυτό είναι η καθολική δραστηριότητα της                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       φύσης, που ασκείται διαμέσου ακτινοβολίας των δυνάμεων ή των ισχύων. Καθετί στον κόσμο εκπέμπει ακτίνες, με το δικό του ιδιαίτερο τρόπο, προς κάθε κατεύθυνση κι αυτές γεμίζουν ολόκληρο τον κόσμο. Συνεπώς, η οπτική αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς ασχολείται με το σημαντικότερο φυσικό φαινόμενο: την ακτινοβολία της ισχύος.

  Το έργο του Αλ-Κιντί αποτελεί μια κριτική στην οπτική θεωρία του Ευκλείδη. Δέχτηκε τη θεωρία του οπτικού κώνου που εκπηγάζει από το μάτι αλλά μόνο σαν γεωμετρική περιγραφή της χωρικής αντίληψης.. Φυσική υπόσταση δεν έχει ο κώνος αλλά οι οπτικές ακτίνες που τον αποτελούν, οι οποίες εκπέμπονται από το μάτι προς κάθε κατεύθυνση, σε αναλογία με το εξωτερικό φως. Ο Αλ-Κιντί διατύπωσε πρώτος την αρχή ότι οι φωτεινές ακτίνες εκπέμπονται προς κάθε κατεύθυνση από κάθε σημείο ενός φωτεινού σώματος.

Ο Αλχαζέν, ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε αυτήν την αρχή, της ανάλυσης του οπτικού αντικειμένου σε σημειακές πηγές ακτινοβολίας, ως βάση για μια θεωρία εισροής, η οποία θα μπορούσε να εξηγήσει τις κατευθυντικές ιδιότητες και τη γεωμετρία της όρασης. Κατ’ αυτόν το φως και το χρώμα εκπέμπονται ακτινικά προς κάθε κατεύθυνση από κάθε σημείο ενός σώματος– κατόπιν τα διάφανα σώματα (αέρας ή ιστοί του ματιού) τα υποδέχονται και τα διαδίδουν. Συμπεραίνει, επίσης, ότι οι οπτικές ακτίνες δεν έχουν φυσική ύπαρξη αφού δεν εξυπηρετούν κανένα θεωρητικό σκοπό. Χρησιμοποιούνται απλώς από τους μαθηματικούς για να αναπαραστήσουν τις γεωμετρικές ιδιότητες της όρασης.

Σχετικά με την ανατομία του οφθαλμού προσπάθησε να επιβάλει ένα γεωμετρικό μοντέλο: όλα τα μέρη του ουρανού έχουν σφαιρικές επιφάνειες τα κέντρα των οποίων βρίσκονται στην ευθεία που συνδέει το κέντρο της κόρης με το κέντρο του οπτικού νεύρου, στο πίσω μέρος του ματιού. Τοποθετεί την έδρα της όρασης στον υαλοειδή χυμό (στο φακό), με το επιχείρημα ότι ο τραυματισμός επιφέρει τύφλωση. Συνεπώς, η οπτική αντίληψη ξεκινά με την πρόσληψη του φωτός και του χρώματος στο φακό. Η σύγχυση που προκαλείται από την πολλαπλότητα των ακτινών, οι οποίες προσπίπτουν σε κάθε σημείο του φακού από κάθε σημείο του ορατού αντικειμένου, και για να υπάρξει μονοσήμαντη αντιστοίχηση ανάμεσα σ’ αυτά τα σημεία, αξιώνει ότι μόνο η ακτίνα που προσπίπτει κάθετα στο φακό γίνεται αντιληπτή, ενώ οι υπόλοιπες ακτίνες εξασθενούν λόγω διάθλασης μέσα στο μάτι.

Μετά τις μελέτες του Αλχάζεν, οι θεωρίες της εισροής επικρατούν τόσο στον αραβικό κόσμο όσο και στη Δύση. Η προσφορά του Αλχάζεν δεν επιλύει απλά τη διαφορά υπέρ της μιας εκ των τριών θεωριών της όρασης. Ο συνθετικός τρόπος που πραγματεύτηκε την οπτική υπέρ μιας θεωρίας εισροής ήταν τέτοιος, που σάρωσε τις παραδοσιακές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις διαφορετικές θεωρίες της οπτικής. Το πρόβλημα της όρασης απαντάται με τρόπο γεωμετρικά συνεπή, αλλά ταυτόχρονα παρατίθενται φυσικά αίτια και λαμβάνονται υπόψη οι απαιτήσεις της ανατομίας & φυσιολογίας της όρασης.

    Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ

Στην πρώιμη λατινική Δύση επικρατούσαν οι πλατωνικές θεωρίες εκροής για την όραση, λόγω μετάφρασης του Τιμαίου από τον Χαλκίδιο και υποστήριξης από τον Αυγουστίνο. Τον 12^ο & 13^ο αι. μεταφράστηκε το σύνολο σχεδόν του οπτικού έργου Ελλήνων & Αράβων, ενώ ο αριστοτελισμός είχε κι εδώ τον πρώτο λόγο. Ωστόσο, οι λόγιοι του 13^ου αι. αντιμετώπισαν τον τεράστιο όγκο του υλικού με αποκλίνοντα ενδιαφέροντα κι απόψεις, το οποίο έπρεπε να ταξινομήσουν, να αφομοιώσουν και, κατά το δυνατό να συμφιλιώσουν.

Γκρόσσετεστ: από τους πρώτους λόγιους που ασχολήθηκαν με την οπτική στις αρχές του 13^ου αι. Αν και υπήρχαν επιδράσεις από τις μεταφράσεις το έργο του πρέπει να εξεταστεί με βάση το υπόβαθρο της γενικότερης φιλοσοφίας του περί φωτός, στην οποία περιλαμβάνονται η επιστημολογία, η κοσμολογία, η αιτιολογία και η θεολογία του φωτός. Αυτό το πλήρες φιλοσοφικό σύστημα βασίζεται στο δόγμα του πολλαπλασιασμού των ειδών ή των προσίδιων δυνάμεων, το οποίο πρεσβεύει ότι κάθε φυσική δύναμη μεταδίδει τη ισχύ της  προς τα γειτονικά σώματα και αυτή η μετάδοση ευθύνεται για ολόκληρη τη φυσική αιτιότητα. Για τον Γκρόσσετεστ η διάδοση του φωτός αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα για τη μελέτη της φυσικής φιλοσοφίας.

Μπέϊκον: Θεωρεί την οπτική απαραίτητη για τη μελέτη της φυσικής φιλοσοφίας, και υιοθέτησε (το νεοπλατωνικό στις καταβολές του) δόγμα του πολλαπλασιασμού των ειδών. Η οπτική αποτελεί από τα κεντρικά στοιχεία για τη σύνθεση, μέσω της οποίας αποσκοπούσε στην ενοποίηση της ανθρώπινης γνώσης. Η θεωρία του αντλεί τα κύρια σημεία της από τον Αλχαζέν– χρησιμοποιεί βέβαια τον όρο είδη αντί του όρου ακτίνες, αλλά κρατάει το βασικό μοτίβο λειτουργίας και το γεωμετρικό-ανατομικό μοντέλο της όρασης. Για να συνδυάσει όλες τις διαφορετικές αντιλήψεις των προκατόχων του θεώρησε ότι είχαν κενά κι έπρεπε να συμπληρωθούν.

Κυριότερο σημείο τριβής που κληρονόμησε ήταν η κατεύθυνση της διάδοσης της ακτινοβολίας. Στη σύνθεσή του, συμφώνησε με Αριστοτέλη και Αλχαζέν κ.α ότι η όραση είναι κυρίως αποτέλεσμα εισερχόμενων ακτίνων. Αλλά αυτές δεν είναι αρκετές, είναι απαραίτητο να εκρέουν από το μάτι του παρατηρητή οπτικές ακτίνες ή είδη, ώστε να «εξευγενίζουν» το μέσο και να ενεργοποιούν τα είδη του ορατού αντικειμένου, καθιστώντας το ικανό να διεγείρει την όραση. Άλλος συμβιβασμός είναι ότι οι οπτικές ακτίνες υπάρχουν πραγματικά, όπως υποστήριζαν Ευκλείδης, Πτολεμαίος & Στωικοί, αλλά δεν κατείχαν καμία από τις ιδιότητες (π.χ. υλικότητα) που αρνούνταν Αριστοτέλης & Αλχαζέν.

Ο Μπέϊκον παρήγαγε – κατά τη γνώμη του – την τέλεια σύνθεση μεταξύ των σχολών για την οπτική. Το έργο του Προοπτική ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την καθιέρωση της προοπτικής στη Δύση…κατά τον 15^ο & 16^ο αι. η προοπτική αποτέλεσε αντικείμενο διαλέξεων στα πανεπιστήμια σε όλη την Ευρώπη – από αυτήν την

Kepler

παράδοση άντλησε προβλήματα, ορολογία και τρόπους αντιμετώπισης ο Kepler, στον οποίο χρωστάμε τη σύγχρονη θεωρία της όρασης, του ειδώλου του αμφιβληστροειδή, που σχηματίζεται με την αντιστροφή των φωτεινών ακτίνων στο φακό του ματιού.

ΠΗΓΕΣ

1. 1.      Ασημακόπουλος Μ.- Τσιαντούλας Α., Οι Επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη τ.Α, Εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001.
2. 2.      Crombie A.C., Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, τ. Α, Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, μτφρ. Θ Τσίρη- Ι. Αρζόγλου, Αθήνα 1994.
3. 3.      Lindberg D., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Εκδ. Ε.Μ.Π, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Αθήνα² 1997.